Toshkent moliya instituti "ijtimoiy fanlar" kafedrasi

Nisbiy  haqiqat 

– 

borliqni asosan to‘g‘ri aks ettirsa-da, obraz ob’ektga uncha mos emasligi bilan ajralib 

turadigan  bilim

.  Nisbiy  haqiqat  to‘g‘ri,  biroq

 

noto‘liq,  taxminiy,  vaqt  va  joyning  muayyan  tarixiy  shart-

sharoitlari bilan

 

cheklangan haqiqatdir.

 

Nisbiy va mutlaq haqiqat bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Nisbiy 

haqiqatlar bi lish taraqqiyoti jarayonida rivojlanib, o‘z chegarasi bo‘lgan mutlaq

 

haqiqatga yaqin lashadi. 

Isbotlash  va  rad  etish. 

Fanning  u  yoki  bu  qoidasining  haqiqiyligi  yoki  soxtaligi,  aniq-ravshan  ko‘rinib 

turmaydi.  Faqat  eng  sodda  mulohazalar  o‘zining  haqiqiyligini  tasdiqlash  uchun  sezgi  idrokidangina 

foydalanishni talab qiladi: ko‘rsatish mumkin bo‘lgan narsani isbotlashning hojati yo‘q. Fanning aksariyat 

qoidalari  sezgi  a’zolari  orqali  bilish  darajasida  va  boshqa  haqiqatlardan  alohida  emas,  balki  mantiqiy 

tafakkur  darajasida,  boshqa  haqiqatlarga  bog‘langan  holda,  ya’ni  isbotlash  yo‘li  bilan  haqiqiy  deb  qabul 

qilinadi.  Isbotlash  –  ilmiy  tafakkurning  muhim  vositasi.  Har  qanday  isbotda  tezis,  isbotlash  uchun  asoslar 

(dalillar)  va  isbotlash  usuli  mavjud.  Haqiqiyligi  yoki  soxtaligi  isbotlash  yo‘li  bilan  aniqlanayotgan  qoida 

tezis  deb  ataladi.  Tezisning  soxtaligini  aniqlash  –  rad  etish  deb  ataladi.  Isbotlashda  foydalanilayotgan  va 

isbotlanayotgan  tezisning  haqiqiyligini  ko‘rsatayotgan  barcha  qoidalar  asoslar  yoki  dalillar  deb  ataladi. 

Asoslar va dalillar ishonchli dalillar haqidagi qoidalar, ta’riflar, aksiomalar va ilgari isbotlangan qoidalardan 

tashkil topadi.

 

Yolg‘on 

haqiqatning  qarama-qarshisi. 

YOlg‘on  odatda  noto‘g‘riligi  ayon  bo‘lgan  tasavvurlarni  bila  turib 

haqiqat  darajasiga  ko‘tarish  sifatida  tushuniladi. 

YOlg‘on  kundalik  va  ijtimoiy  hayotda  keng  tarqalgan 

bo‘lib,  odamlar  o‘zaro

 

aloqa  qiluvchi  hamma  joyda  uchraydi;  u  individlar  va  ijtimoiy  guruhlar 

manfaatlarining  «uchrashuvi»  yuz  beradigan  har  qanday  insoniy  munosabatlar  funksiyasidir.  Gap  yolg‘on 

mavjud yoki mavjud emasligida emas (oddiy hayot tajribasi

 

uning mavjudligidan dalolat beradi), balki har 

bir  muayyan  holda  uning  ulushi  qanchaligidadir.

 

Beruniy  fikricha,  «SHunday  kishilar  bo‘ladiki,  ularning 

tabiatiga yolg‘on

 

xabar tarqatish o‘rnashib qolib, go‘yo unga shu vazifa yuklatilgandek bo‘ladi va

 

yolg‘on 

xabar tarqatmasdan turolmaydi...  Ba’zan kishi  yolg‘on xabar tarqatuvchiga

 

taqlid qilib, bilmasdan yolg‘on 

xabar tarqatadi. Bu xabarchilar birinchi marta

 

ataylab yolg‘on xabar tarqatgan kishi bilan eng keyin yolg‘on 

xabarni  eshituvchi

 

oralig‘ida  vositachi  bo‘ladilar.  YOlg‘onchilik  kishini  adolatdan  yuz  o‘girtiradi,zulm, 

yolg‘on guvohlik, omonatga xiyonat qilish, boshqalar mulklarini hiyla bilan

 

bosib olish, o‘g‘irlik, dunyo va 

xalqning  buzilishiga  sabab  bo‘ladigan  boshqa  yomon

 

xulqlarni  kishilar  yaxshi  qilib  ko‘rsatadilar»

24

. 

Beruniy insonni rostgo‘ylik

 

qolib, yolg‘onchilik yo‘lidan yurmasligi, boshqalarga yaxshilik qilish, yaxshilik

 

qilish  imkoniyati  bo‘lmasa,  yaxshi  tilaklar  izhor  qilishga  chorlaydi.  Rostgo‘ylik,odillik,  Beruniy  fikricha, 

yuksak  ma’naviyat,  go‘zal  odob  –  axloq  belgisidir.

 

Insonning  individual  rivojlanish  jarayonida  yolg‘on 

bolada  jazodan  qutulib

 

qolishga  harakat  qilish,  kattalar  o‘rnagi  va  shu  kabilar  orqali  shakllanadi. 

Keyinchalik bunga jamiyat kuchliroq ta’sir ko‘rsatadi. Insonni bu tomonga itaruvchi omillar majmui orasida 

ehtiroslar,  shu  jumladan,  muhabbat  tobora  kengroq  o‘rin  egallay  boshlaydi.  Muhabbat  «son-sanoqsiz 

yolg‘onni vujudga keltiradi. Oshiq odam o‘zining narxini oshirish uchun yolg‘on so‘zlaydi, o‘z raqibining 

                                                           

23

 Қаранг: S.М. Hotamiy. Islom tafakkuri tarixidan. –Т.: «Minhoj», 2003 y. 126-b. 

24

 Beruniy. Hindiston. –Т.: «Фан», 1966 y. 25-b. 

---