Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

Raqobatchilar  tahlili. 

Bu  bo‘limda  potensial  hamkorlar  va 

investorlarga  rejalashtirilayotgan  tovar  borib  tushishi  kerak  bo‘lgan 

bozordagi  barcha  raqobatlar  haqida  axborotlar  ko‘rsatilishi  zarur. 

Marketing dasturi (biznes-reja) mualliflari quyidagi savollarga aniq javob 

bera olishlari lozim:  

−

 

O‘xshash tovarlarning eng yirik ishlab chiqaruvchisi kim?  

−

 

Ularning  savdo  hajmi,  daromadlar,  yangi  modellarni  joriy  etish, 

texnik servislar borasidagi ishlari qanday bormoqda?  

−

 

Ular  o‘z  mahsulotlari  reklamasiga  ko‘p  e’tibor  va  mablag‘ 

sarflashayaptimi?  

−

 

Ularning mahsulotlari o‘zida nimalarni ifodalaydi: asosiy tavsiflar, 

sifat, dizayn darajasi, xaridorlarning fikri?  

−

 

Raqobatchilar  mahsulotlariga  narx  darajasi  qanday?  Ularning, 

umumiy tomondan bo‘lsa ham, narx siyosati qanday?  

Bu  savollarga  javob  bera  borib,  biznes-reja  tuzishda  jiddiy  xatoga 

yo‘l  qo‘yishdan,  haqiqatni  bo‘yab  ko‘rsatishdan:  raqobatchilar 

muvaffaqiyatlari haqida nimanidir aytmay qo‘ya qolish yoki shunchaki, 

yo‘l-yo‘lakay aytib o‘tish, lekin ularning real yoki mavjud kamchiliklarni 

bo‘yab ko‘rsatish kabilardan ehtiyot bo‘lish kerak. Bironbir tashkilotdan 

kredit olib, raqobatchilar holatini to‘g‘ri baholay olmay, tadbirkor zararga 

“tushib  qoladi”.  Bunda  kreditor  ham  pulidan  ayriladi,  biznesmen  esa 

---

 

124 

 

 

 

yomon rahbar, degan nomni oladi. Tabiiyki, shundan keyin uning yangi 

kredit  yoki  investitsiyalar  olishga  umuman  imkoniyati  qolmaydi  yoki 

ancha  qimmatga  oladi.  Shuning  uchun  raqobatchilarni  imkon  qadar 

obyektiv baholamoq zarur. Ulardan qo‘rqish emas, ularning strategiyalari 

yoki  tovarlaridagi  muvaffaqiyatga  erishish  uchun  real  imkoniyat 

ochadigan  sifatli  xarakteristikalarini,  to‘ldirilishi  lozim  bo‘lgan  bo‘sh 

joylarni ko‘rsatish kerak. Ana shunda investorlarning hurmati va mablag‘ 

olish uchun yuqori imkoniyatlar kafolatlangan bo‘ladi.  

Mamlakatimiz va ayniqsa, xorijiy kompaniyalar bilan raqobat kurashida 

mamlakatimiz  korxonalari  qo‘lbola  reseptlar  va  yoshini  yashab  bo‘lgan 

(eskirgan)  tasavvurlarga  emas,  raqobat  strategiyalarining  xalqaro 

amaliyotida sinovdan o‘tgan, shu jumladan, birinchi navbatda professor 

Porter 

taklif 

qilgan: 

xarajatlarda 

yetakchilik, 

ixtisoslashuv 

(defferensiatsiya),  fokuslash  (bir  joyga  jamlash)ga  murojaat  qilishlari 

kerak.  Bitta  bozorda  harakatlanadigan  firmalarning  tarmoqlar  ichidagi 

raqobatlarida  raqobat  strategiyalarining  to‘rttasidan  bittasini  tanlash 

lozim: kommutantlar, patiyentlar, violentlar, eksplerentlar.

 

 

Shu  bilan  birga,  agar  jiddiy  harakat  qilinsa,  o‘zining  eng  kuchli 

xorijiy firmalar bilan ham kurashda raqobatbardoshligini ta’minlay olishi 

mumkin.  Marketing  haqidagi  kitoblardan  birida  metall  buyumlar  ishlab 

chiqaruvchi  yirik  hind  firmasining  qiziqarli  tarixi  tariflangan.  U 

kutilmaganda  Hindistonga  xuddi  uning  tovariga  o‘xshash  tovar  eksport 

qila  boshlagan,  shu  bilan  birga,  bozorni  mavh  etishning  narxga  oid 

raqobatini tanlab, tovarlarini hindlarning narxidan 15% arzonga taklif qila 

boshlagan  yapon  firmasi  bilan  raqobatga  duch  keldi.  Avvaliga  hind 

firmasi  ham  o‘z  mijozlarini  yo‘qotmaslik  uchun  mahsulotlari  narxini 

15%ga  arzonlashtirishdan  boshqa  tijorat  taktikasini  topa  olmadi.  Biroq 

yaponlar shu zahoti mahsulotlari narxini yana 15% ga pasaytirdi, bunda 

esa hind firmasi ularni “quvlay” olmadi, chunki bu darajada yuqori ishlab 

chiqarish  samaradorligiga  ega  emas  edilar.  O‘yinda  go‘yoki  ular 

yutqazgan  edilar.  Biroq  ana  shunda  hind  firmasi  rahbarlari  harakatga 

tushib  qoldilar  va  nihoyat,  muqobil  raqobat  strategiyasini  qidira 

boshladilar. Bu strategiya narxga oid emas, keng ma’noda anglanadigan 

sifat raqobati bo‘lib chiqdi. Gap shundaki, hind firmasining yaponiyalik 

raqobatchilari  oldida  ikkita  jiddiy  ustuvorligi  bor  edi.  Birinchidan,  ular 

o‘zlarida  ishlab  chiqariladigan  tovarlarini  yetkazib  berishni  dengiz 

ortidagi raqobatchilariga nisbatan tezroq amalga oshira oladilar, yaponlar 

---

 

125 

 

 

 

esa  tovarlarini  dengiz  orqali  olib  kelar,  ularning  kelishi  Hindistonga 

keladigan kemalar jadvaliga bog‘liq, chunki ularni saqlaydigan omborlari 

ham  yo‘q  edi.  Ikkinchidan  esa  hindlar  mamlakat  ichkarisida  metall 

buyumlarning  har  qanday  kichik  partiyasini  ham  yetakazib  bera  olar, 

ularni korxonalarda yoki xususiy omborxonalarda shakllantirish imkoniga 

ega  edilar.  Yaponlar  esa  omborlari  yo‘qligidan  ancha  yirik  standart 

partiyalarni  sotishga  urinar,  ularning  tovarlarini  xaridorlarga  yetkazib 

beruvchi og‘ir yuk ko‘taruvchi kemalardan foydalanishardi.Tezkorlik va 

yetkazib berishning kichik partiyalardaligi shunchalik ahamiyatli ekanki, 

hatto  yapon  tovarlariga  taqqoslaganda  hindlar  uchun  ancha  yuqori  narx 

darajasini  ham  oqlaydi.  Natijada  hind  firmasi  nafaqat  yaponlar  bilan 

raqobat kurashiga chiqadi, shuningdek, o‘z savdo hajmini ham oshiradi. 

Shuning uchun raqobatchilar faoliyatini tahlil qila borib, faqat ko‘zga tez 

tashlanadigan  parametrlar  –  narx  va  asosiy  sifat  xarakteristikalari  bilan 

cheklanmasdan, xaridorlarga ta’sir o‘tkazuvchi hamma omillarni hisobga 

olish,  shuningdek,  bo‘lg‘usi  mijozlaringiz  uchun  nimalar  muhimligini 

anglash  va  bu  ehtiyojlarni  o‘z  ishingiz  uchun  katta  foyda  bilan  iloji 

boricha tezroq qondirishga urinishingiz lozim.  

Marketing  dasturida  tanlangan  strategiyalar  va  ularning  aniq 

qo‘llanishi  tariflangan  bo‘lishi  kerak.  Raqobat  strategiyasi  tanlangach, 

tadbirkor qator qarorlar qabul qilishi lozim.  

Tanlangan  strategiyani  qanday  qilib  yaxshiroq  realizatsiya  qilish 

mumkin?  

Strategiyalarni  amalga  oshirish  uchun  zarur  bo‘lgan  moliyaviy 

struktura qanday bo‘lishi kerak?  

An’anaviy bozordan ketish kerakmi (agar gap faoliyat ko‘rsatayotgan 

korxona haqida bo‘lsa)?  

Firmaning  joriy  raqobat  pozitsiyasini  o‘zgartirmasdan  foydani 

oshirish  mumkinmi  (bu  ham  avvaldan  ishlab  kelayotgan  korxonaga  oid 

savol)?  

Agar  tadbirkor  o‘z  strategiyasini  o‘zgartirishga  jiddiy  qaror  qilgan 

bo‘lsa  yoki  endigina  raqobatli  bozorga  chiqib  kelayotgan  bo‘lsa,  u 

raqobatning ehtimoliy javob harakatlarini ko‘zda tutishi kerak:  

1.

 

Javob harakatlarining mavjudlik darajasi.  

2.

 

Ularning firmaga ta’sir etish ehtimoli.  

3.

 

Bu qachon yuz berishi mumkin?  

---

 

126 

 

 

 

4.

 

U qanchalik tajovuzkor bo‘ladi?  

5.

 

O‘ta  tajovuzkorona  ta’sir  etishlardan  chetga  chiqish 

imkoniyati bormi?