Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

10.2. Narxni shakllantirish  

 

 

Narxning  shakllanish  nazariyasi  asoslarini  mikroiqtisodiyot  fani  

tariflab  beradi.  U  akademik  fan  bo‘lib,  uning  ko‘pgina  tushunchalari, 

asoslari, modellari haqiqiy ko‘rsatkichlarida aks etmaydi yoki amaliyotda 

qo‘llanilishi  qiyin  (ko‘pgina  hollarda  bu  modellardan  foydalanib  ham 

bo‘lmaydi). Shu sababli mikroiqtisodiy nazariyani amaliyotda qo‘llashda 

cheklovlar  mavjud.  Bu  fanning  asosiy  ko‘rsatmalariga  tayangan  holda 

---

 

265 

 

 

 

tashkilot ma’lum vaqt ichida amalga oshirilishi shart bo‘lgan maqsadlari 

uchun narx bo‘yicha o‘z harakatlarini ishlab chiqadi.  

Baho siyosatini ishlab chiqishda quyidagilarga e’tibor berish zarur: 

xarajatlar, talab, raqiblar narxi, narx belgilashdan ko‘zlangan maqsadlar, 

narxlarni  boshqarish  bo‘yicha  davlat  tadbirlari.  Umuman  olganda  narx 

maqsadlari uch sohaga nisbatan qo‘llaniladi:  

- tovar aylanmasi hajmini aniqlash; 

- maksimal foyda olish; - raqobat 

sohalari.  

Narxlarning  shakllanishiga  ko‘plab  omillar  ta’sir  etadi.  Ularning 

orasida ta’kidlash kerakki, birinchi o‘rinda korxonaning o‘z faoliyati bilan 

bog‘liq omillar turadi. Korxona uchun narx uning tushumi, foydasi, hayot 

tarzi manbasi hisoblanadi, u korxona strukturasiga, savdo hajmi va uning 

bozordagi ulushiga, imijiga ta’sir o‘tkazadi.   

Korxonalar o‘z tovarlariga narx belgilashdan oldin unga ta’sir etuvchi 

tashqi  omillarni  chuqur  tahlil  qilishlari  zarur.  Jahon  tajribasida 

iste’molchilarni xaridiga qarab turli bo‘limlarga ajratib o‘rganiladi.  

1.

 

Ishlab  chiqaruvchi.  So‘ralgan  narxni  xarajatlarning  to‘liq, 

qisman hisobiga mos kelishi.  

2.

 

Iste’molchilar.  Narx  darajasining  potensial  sotib  oluvchilar 

nuqtayi nazaridan maqbulligi.  

3.

 

Raqobatchilar.  Raqobatchilar  tomonidan  so‘ralgani  bo‘yicha 

sotilgan narxlar darajasi.  

Narx darajasi korxona iqtisodiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Savdo 

hajmini o‘zgartirmagan holda narxlarni 1% ga oshirish “Coca Cola”ning 

daromadini 6,4% ga, “Nestle”ni 17% ga, “Philips”ni 28,7% ga oshirgan 

bo‘lar edi.  

Korxona  uchun  narx  vosita  ham  bo‘lib,  narxning  yordamida  u            

ma’lum  maqsadga  erishishga  va  o‘ziga  raqobatda  ustuvorlikni 

ta’minlashga  urinadi.  Shuning  uchun  narxni  shakllantiruvchi  ichki 

omillarishlab  chiqarish  xarajatlari  va  muomala,  firmaning  marketing  va 

narxga  oid  maqsadlari,  shuningdek,  korxonaning  tovar  siyosati 

(assortimentning  kengligi,  tovar  hayotiylik  davrining  bosqichlari,  tovar 

marketingi,  qadoqlash),  savdo  siyosati  va  stimullash  sohasidagi  siyosat 

hisoblanadi. Xarajatlarni baholash, keyin esa ularni pasaytirish yo‘llarini 

qidirish  har  qanday  aqlli  tadbirkor  uchun  majburiy  mashg‘ulot,  chunki 

---

 

266 

 

 

 

narxlarning  quyi  chegarasini  shakllantiruvchi  xarajatlar  narxga  oid 

raqobat sharoitida muvaffaqiyatni belgilaydi.  

Mahsulotning  xususiyatlari  esa  aksincha  mahsulotning  naflilik 

determinantlarini  shakllantiradi.  Bu  ko‘pgina  bozor  tadqiqotlarida 

mahsulotning  asosiy  bozordagi  mag‘lubiyati  narx  naflilik  omilining 

birbiriga to‘g‘ri kelmasligida namoyon bo‘ladi.  

Firmalar  ko‘p  hollarda  keng  assortimentli  mahsulotlar  ishlab 

chiqaradilar.  Ular  bir-birlari  bilan  talab,  xarajatlar  yoki  birgalikda  ikki 

omil bo‘yicha bog‘liqdir. Quyidagi omillar ushbu mahsulot turiga har xil 

narxni  shakllantirishga,  bozorni  segmentlashtirishga,  korxona  foydasini 

saqlab qolishga va ko‘paytirishga yordam beradi.  

Mahsulotlarning  bir-birini  to‘ldirishi  va  bir-birini  almashtirirish 

qobiliyati  mahsulotlarning  ichki  xususiyatlarini  rivojlantirgan  holda 

mahsulotlar 

differensiatsiyasi, 

qadoqlashdagi 

farqlar, 

reklama, 

mahsulotlar sotishdan keyingi xizmat darajasi bilan belgilanadi.  

Marketingning  quyidagi  elementlari  mahsulotlarning  bozordagi 

mavqeyini egallashi uchun sharoit yaratadi, bular mahsulotlarni bozorga 

yo‘naltirish  va  taqsimlash  vositalaridir.  Ular  narx  siyosati  bilan 

chambarchas bog‘liq.  

Sotish hajmining o‘zgarishiga (yoki umuman ta’siri yo‘q) mahsulot 

narxining  pasayishi  boshqa  marketing  vositalarining  ko‘magisiz  juda 

sezilarsiz  darajada  ta’sir  etadi.  Narxning  pasayishi  talab  hajmiga  ta’sir 

etishi uchun kommunikativ vositalar orqali masalan, reklama orqali ushbu 

pasayishni xaridorlar ongiga yetkazish muhim hisoblanadi.   

Yangi  mahsulotni  bozorda  tez  tarqalishi  uchun  ishlab  chiqaruvchi 

mahsulotni  chegirmalar,  kuponlar,  tekin  tarqatiladigan  namunalar 

yordamida amalga oshiradi. Bunda barcha pasaytirilgan narxlar odatdagi 

narxlar bilan solishtirilganda chegirmalar bilan bog‘liq bo‘lishi kuzatiladi.   

 Ishlab  chiqaruvchining  narx  siyosati  sotish  kanallari  bilan 

chambarchas bog‘liq bo‘ladi. Ko‘p hollarda ishlab chiqaruvchining narxi 

savdo ustamasi yordamida shakllanadi, ular barcha qilingan xarajatlarni 

qoplab  foyda  olishni  ta’minlashi  lozim  bo‘ladi  va  yana  talabning 

elastikligiga  ham  bog‘liq.  Mahsulot  harakatining  har  bir  ishtirokchisi 

narxning shakllanishida muhim vazifani egallashni xohlaydi. Agar ishlab 

chiqaruvchi  sotish  kanallari  ustidan  hukmronlik  qilsa,  unda  narxning 

shakllanishida  va  savdo  chegirmalarida  ko‘proq  imkoniyatlari  bo‘ladi. 

Sotish kanallari ko‘p bo‘lgan holatda ulgurji narxlarni pasaytirish siyosati 

---

 

267 

 

 

 

ishlab chiqaruvchi uchun katta muammo bo‘ladi. Ayrim savdo firmalari 

xaridor uchun belgilab qo‘yilgan chakana narxni pasaytiradilar, boshqalar 

esa  korxonadan  rasmiy  ravishda  narxlarni  pasaytirishni  taklif  qilishadi. 

Shunday  qilib  dallollar  narxni  ishlab  chiqaruvchidan  xaridorga  yetib 

borishdagi  asosiy  omil  qilib  ko‘rsatishgan.  Agar  ishlab  chiqaruvchi 

mahsulotning ko‘p qismini yirik savdo firmalari orqali ularga chegirmalar 

qilib  sotsa, uning raqiblari esa kichik firmalari orqali yuqori bo‘lmagan 

chegirmalar berib savdoni amalga oshirsa, u holda unda boshqa xarakterga 

ega muammolar paydo bo‘ladi.   

Kichik  savdogarlar  yuqorida  belgilangan  sabablarga  ko‘ra 

mahsulotlarni  normal darajadan past  bo‘lgan narxlarda  sotadilar va shu 

bilan  yirik  savdogarlarga  muammolar  tug‘diradilar.  Agar  ishlab 

chiqaruvchi  chakana  narxlarda  chegirmalar  qilsalar  ular  sotish 

kanallaridan  mahrum  bo‘lishlari  mumkin.  Dallollarga  optimal 

chegirmalar bergan ishlab chiqaruvchi g‘alaba qozonadi.   

Mahsulotni  tarqatish  kanallari  nafliligi  narx  o‘sishi  va  pasayishiga, 

demak, mahsulotning sotilishiga ham bog‘liq, agar misol uchun qimmat 

bo‘lmagan mahsulotni xususiyati betakror bo‘lgan juda qimmat mahsulot 

kanaliga  yo‘naltirsak,  yangi  mahsulot  yuqori  talabga  ega  bo‘lmaydi. 

Bunday kanal yangi mahsulotning xususiyatlarini ko‘rsatadi, lekin narxga 

qaramasdan yuqori sotuvni ta’minlab bermaydi.   

Arzon  mahsulotlar  arzon  kanallar  yordamida  tarqatilishi,  yuqori 

sifatli  mahsulotlar  esa  yuqori  sifatni  qabul  qilishini  kuchaytiruvchi 

(yuqori malakali xodimlar, konsultatsiyalar, atrof-muhit va b.q.) va yuqori 

narxni  ta’minlovchi  kanallar  yordamida  tarqatilishi  lozim.  Mahsulotni 

tarqatish  kanallari  uning  nafliligini  o‘sishiga  ta’sir  ko‘rsatadi,  shuning 

uchun  ishlab  chiqaruvchilar  ularni  nazorat  qilishni  xohlaydilar  va  shu 

bilan sotish va narx siyosatiga ta’sir ko‘rsatadilar.  

Ishlab  chiqaruvchilar  o‘z  mahsulotlari  narxini  vositachilarga  qarab 

qat’iy  belgilab  qo‘ya  olmaydilar,  vositachilar  mahsulotlar  qiymatini 

istagan  vaqtda  past  yoki  yuqori  narxlarni  belgilanishiga  sabab  bo‘lishi 

mumkin. Vositachilikning narx bo‘yicha qabul qiladigan qarorlariga ta’sir 

o‘tkazish uchun dallollar bilan o‘rtadagi aloqaning ishlab chiqaruvchilar 

boshqarishlari lozim. Ular bilan o‘rtadagi aloqani yaxshilanishi, xarajat va 

foyda orasidagi to‘g‘ri taqsimlanish narx bilan bog‘liq kafolatlarga yoki 

narxlarni oshirish bo‘yicha alohida kelishuvlarga bog‘liq.  

---

 

268 

 

 

 

Ishlab  chiqaruvchi  narx  bo‘yicha  katta  vakolatga  quydagi  hollarda 

ega  bo‘lishi  mumkin:  agar  u  to‘g‘ridan  to‘g‘ri  tarqatish  kanallaridan 

foydalansa,  mahsulotlarni  past  narxlarda  sotuvchi  chakana  savdo 

do‘konlari  yordamida  savdoni  minimallashtirsa,  mahsulotlar  narxini 

oldindan  belgilab  qo‘ysa,  o‘z  chakana  savdo  do‘konlarini  ochsa,  sotish 

kanallari  ishtirokchilariga  foyda  olishni  ta’minlab  bersa,  mashhur 

bo‘luvchi savdo markalarini yaratsa.   

Ayrim  hollarda  chakana  savdo  qiluvchilar  markaga  qarshi  savdo 

qiladilar, buga  mahsulotga yuqori narx belgilab uning sotilishini ushlab 

turadilar  va  shu  orqali  boshqa  marka  mahsulotini  ko‘p  miqdorda 

sotilishiga  erishadilar.  Boshqa  marketing  vositalaridan  farqli  ravishda 

narx quyidagi fazilatlarga ega:  

Narxning  o‘zgarishi  ko‘p  hollarda  sotish  hajmiga  va  bozordagi 

ulushga  kuchli  ta’sir  qiladi.  An’anaviy  iste’mol  mahsulotlariga  narx 

bo‘yicha talabning elastikligi 10-20 % gacha reklama bo‘yicha talabning 

elastikligidan yuqori, ya’ni narxning 10 % ga o‘zgarishiga nisbatan 1020 

barobar  ko‘p  ta’sir  o‘tkazadi.  Sanoat  mahsulotlarida  farq  bundan  ham 

yuqori.  

Faol mahsulot va kommunikativ siyosat uzoq vaqt davomida amalga 

oshiriladi, lekin narx bo‘yicha aksiyalarni tashkillashtirish ko‘p vaqt talab 

qilmaydi.  Uzoq  va  mustahkam  raqobat  ustunligiga  faqat  narx  bo‘yicha 

qilingan tadbirlar  orqali  erishish juda qiyin masala. Xarajatlar bo‘yicha 

qat’iy va uzoq davom etuvchi, raqobatchilar erisha olmaydigan ustunlikka 

ega bo‘lish zarur.  

Ayrim  bozorlarda  talab  boshqa  marketing  vositalariga  qaraganda 

narx  siyosatiga  tezroq  ta’sir  ko‘rsatadi.  Narx  bilan  bog‘liq  bo‘lmagan 

tadbirlar sotish va bozordagi ulushga vaqtdan kechikish bilan ta’sir qiladi. 

Shunday  qilib  reklamaning  ijobiy  ta’siri  faqat  bir  necha  oydan  keyin 

seziladi.  Sotishga  narxning  o‘zgarishi  esa,  aksincha,  uning  bir  necha 

soatdan  keyin  (yoqilg‘i  shaxobchasi)  yoki  bir  necha  kundan  keyin 

sezdiradi.  

Narxning  tariflangan  o‘ziga  xos  xususiyatlari  marketing-miks 

vositasi  sifatida  sotishni,  bozordagi  ulushni,  foydani  boshqaradi.  Lekin 

narx  siyosati  o‘z  ichiga  tavakkalchilik  unsurlarini  oladi.  Misol  uchun, 

xaridorlar va raqobatchilarning narxga doir tadbirlarga bo‘lgan qarashni 

noto‘g‘ri tahlil qilish korxona uchun og‘ir oqibatlarni keltirishi mumkin. 

Ko‘plab korxona rahbarlari foyda olishning asosiy manbayi xarajatlar va 

---

 

269 

 

 

 

sotish  hajmida,  deb  bilishadi,  shuning  uchun  ularga  alohida  e’tibor 

beriladi.  Shunday  korxonalar  rahbariyati  borki,  ular  narxni  foyda  olish 

uchun  kurashda  uchinchi  omil  sifatida  qarashmaydi,  ular  narx  o‘sishini 

birinchi o‘ringa ko‘tarishadi, uni boshqarish kerak, deb hisoblashadi va 

unda katta salohiyat yashirilganligini tan olishadi. Ularning fikricha, narx 

tizimi  ustidan  qilingan  nazoratga  pand  berish  kerak  emas.  Ko‘rinib 

turibdiki,  narxning  o‘sishi  sotish  hajmining  o‘sishi  va  xarajatlarni 

kamaytirishga qaratilganda ko‘proq foydaning o‘sishiga olib keladi. Olib 

borilgan hisob-kitoblar shuni ko‘rsatadiki, harakatlarni narxning o‘sishiga 

yoki narx darajasini himoya qilishga qaratish maqsadga muvofiqdir. Bu 

xarajatlarni qoplash past darajadagi hollarda juda muhimdir. Bu holatda 

sotish hajmining o‘sishi foydaning ko‘payishiga olib kelmaydi. Bunday 

vaziyatlarda harakatlar xarajatlarni kamaytirish yoki narxlarni oshirishga 

qaratilishi  lozim.  Asosan  narxning o‘sishi  sotish  hajmining  pasayishiga 

olib keladi. Foydaning o‘sishida juda katta firmalar narxlarning ahamiyati 

kuchliligiga  qaramasdan  narxni  shakllantirish  bo‘yicha  tadqiqotlar  olib 

bormaydilar.  Korxonalarning  ko‘p  qismi  narx  shakllanishiga  bo‘lgan 

e’tiborning  sustligini  quyidagi  iboralar  bilan  izohlaydilar:  “Narxlarni 

bozor  tartibga  soladi”  yoki  “biz  raqobatchilar  narxlari  bilan 

hisoblashishga  majburmiz”.  Yuqorida  keltirilgan  misol  ma’lumotlariga 

qarab narxlarni shakllantirishga e’tibor muhimligini ko‘ramiz. Albatta bu 

ma’lumotlar  yig‘ish,  ijobiy  fikrlash,  tajriba  qilish  bo‘yicha  katta 

harakatlar talab qiladi. Lekin hech bir ko‘rsatkich foydani narxni 1-2 % 

oshirish  kabi  tez  oshira  olmaydi.  Shu  qatorda  foydaning  kamayishiga 

narxning 1-2 % ga pasayishi kabi hech bir ko‘rsatkich bunday kuchli ta’sir 

ko‘rsatmaydi.   

Narxlashtirish  firmaning  bozorda  aniq  ulushga  erishishi,  ko‘zda 

tutilgan foydani olishi va umuman tovarning qaysi hayotiylik bosqichida 

qanday  siyosat  yurgizib,  raqobatchilar  xatti-harakatiga  javob  topishi 

demakdir. Hozir firmalar menejerlarning fikricha narx siyosatini to‘g‘ri 

tanlash  yangi  tovarni  bozorga  kiritish,  tabaqalash,  sotish  xarajatlari  va 

boshqa  omillardan  ham  muhimroq  hisoblanadi.  Chunki  keyingi  vaqtda 

bank  tizimi,  transport  vositalari  va  iqtisodiyotning  boshqa  sohalariga 

ko‘proq erkinlik berish narx raqobatini kuchaytirmoqda.   

Narx  siyosati  naxlarning  ba’zis  (dastlabki)  darajasi  haqida  qaror 

qabul  qilishni  o‘z  ichiga  oladi.  Narx  siyosati  marketing  kompleksining 

tarkibiy  qismi  sifatida  marketing  yondashuvi  asosida  ishlab  chiqiladi. 

---

 

270 

 

 

 

Marketingga oid narx strategiyalarida hozircha narxlarni xarajat uslublari 

bo‘yicha  belgilashdan  keng  foydalanilmoqda,  lekin  yagona  va  asosiy 

qiymatli yondashuv sifatida yashab kelmoqda. Tovarning sotilish narxini 

belgilashda  marketingga  oid  yondashuv  narxning  klassik  nazariyasidan 

shu  bilan  farqlanadiki,  so‘raladigan  narx  mahsulotning  oqilona 

kalkulyatsiyasi  hisoblanmaydi,  bozor  tavsifining  ba’zi  “optimal” 

tengligini  qidirib  topishga  asoslanadi  va  bu  qidirish  xarajatlar  hisobi, 

iste’molchi tomonidan tovar qiymatini baholanish tahlili, korxona faoliyat 

yuritayotgan  real  voqelikni  aks  ettiruvchi  tavakkal  (risk)  omillarini  va 

boshqa unsurlarini hisobga olgan holda raqobat muhiti bilan kuzatiladi.