Toshkent moliya instituti f. T. Bazarova

 

 

7.3. Bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublari  

  

Bozor istiqboli eksport yoki import mahsulotlari, bozordagi baholar 

va boshqalar shaklida ishlab chiqilishi mumkin. Ular 3-5 yilgacha va uzoq 

muddatlarga  aniqlanishi  mumkin.  Istiqbolni  aniqlash  usuli  uning 

maqsadiga, istiqbolni ko‘rish darajasini o‘rganishga, axborot ta’minotiga 

va  boshqa  shartlarga  bog‘liq.  Istiqbolni  aniqlash  uchun  statistik 

ma’lumotlar bilan ta’minlanadi.  

 Istiqbolni belgilash usullari turli mezonlar bo‘yicha tavsiflanadi.  

Natijalarni berish shakliga qarab istiqbol ko‘rsatkichlari miqdoriy va 

sifat ko‘rinishida bo‘lishi mumkin.  

Muddatiga  qarab  qisqa  muddatli,  o‘rta  muddatli,  uzoq  muddatli 

istiqbol ko‘rsatkichlari bo‘ladi.  

Istiqboli belgilanayotgan obyekt hajmiga qarab umumiy (respublika 

iqtisodiyotining  asosiy  ko‘rsatkichlari)  va  xususiy  (alohida  bir  tarmoq, 

infrastruktura, yirik kompaniya uchun).   

Istiqbolni belgilash usullari qo‘llanilishining amaldagi samaradorligi 

- bozor hajmini aniqlash, tashqi omillarning turli ko‘rsatkichlarga ta’sirini 

belgilash, bu omillarning bozor holatiga va dinamikasiga, konyunkturaga 

ta’sirini  o‘rganish  istiqbol  ko‘rsatkichlarini  alternativ  tahlil  qilishga 

imkon beradi. Iqtisodiy bashoratlashda ko‘pincha, ekspert baholash usuli 

masalan, Delfi usuli qo‘llaniladi. Bu usulning mohiyati shundan iboratki, 

ekspertlar guruhi o‘z kuzatishlari, tahlillari asosida u yoki bu muammo 

bo‘yicha  istiqbol  ko‘rsatkichlarini  isbot  -  dalil  (argumentli  fakt)  larga 

asoslanib baholaydilar. Umumiy fikrlar- bozor,  uning holati, rivojlanishi, 

raqobatning  kuchayishi,  yangi  bozor  segmentlarining  paydo  bo‘lishi 

kabilar  haqida  ekspert  xulosalari  qilinadi.  So‘ngra  ekspertlar  xulosalari 

natijalari  yana  maxsus  standart  dastur  (kompyuter  dasturi)  yordamida 

tahlil qilinadi. Natijalar qaror qabul qiluvchi mas’ul shaxsga topshiriladi.  

 Bozor holatining kelajagini bashoratlashda ekspert usuli qo‘llanilib, 

unda quyidagi vazifalar hal qilinishi mumkin.  

−

 

Talabning o‘rta va uzoq muddatga mo‘ljallangan hajmini aniqlash.  

---

 

170 

 

 

 

−

 

Keng  assortimentdagi  mahsulotlar  uchun  qisqa  muddatga 

mo‘ljallangan talab hajmi.  

−

 

Yangi tovarlarga talabning shakllanishini baholash.  

−

 

Iste’molchilarning  yangi  tovarlarga  bo‘lgan  munosabatining 

bo‘lishi mumkin bo‘lgan talab hajmini aniqlash.  

−

 

Bozordagi raqobatni baholash.  

−

 

Firmaning bozordagi holatini aniqlash va boshqalar.  

Ekspert  usuli  nisbatan  sodda  va  to‘liq  axborot  bazasi  bo‘lmaganda 

ham undan foydalanish mumkin. Bu usulning yana bir yaxshi tomoni u 

orqali  bozorga  tegishli  sifat  ko‘rsatkichlari  ham  aniqlanishi  mumkin, 

masalan,  bozorda  ijtimoiy  –siyosiy  holatning  o‘zgarishi,  ekologiyaning 

ishlab  chiqarishga  va  mahsulotlarni  iste’mol  qilishga  ta’siri  kabilarni 

aniqlash mumkin. Bu usulning afzalliklari bilan birga kamchiliklari ham 

mavjud,  ya’ni  ekspertlar  fikrining  subyektivligi,  ular  fikr–

mulohazalarining cheklanganligi. Delfi usulida ekspertlar xulosasi yozma 

ravishda har bir ekspertdan bir necha bosqichda olinib, keyin bir xulosaga 

kelinadi.  1-3  yil  va  uzoq  muddatga  mo‘ljallangan  prognozlarda  bu  usul 

bilan qilingan natijalar o‘zini oqlagan. Bu tadqiqotda 10 dan 150 tagacha 

ekspert  qatnashishi  mumkin.  Bu  albatta,  masalaning  qo‘yilishiga, 

muammoning katta–kichikligiga bog‘liq.  

Ekspert  baholash  usulida  keng  qo‘llaniladigan  uslubiyot  bu-«aqliy 

hujum» hisoblanadi. Buning mohiyati shundaki, muammo ekspertlarning 

bahs–munozarasi, muhokamasi asosida olib borilib, muammoning u yoki 

bu  yechimi  ovoz  berish  yo‘li  bilan  qabul  qilinadi.  Diskussiya  oldindan 

tuzilgan  ssenariy  asosida  olib  boriladi.  Ekspertlash  orqali  istiqbolni 

baholashni tashkil etishning yangicha sxemasi «sinektika» usulini 1960-

yilda  U.Gordon  taklif  etdi.  Uning  «aqliy  hujumdan»  farqi  shundan 

iboratki,  ma’lum  tarkibdagi  ekspertlar  guruhi  (miqdor  jihatdan  stabil) 

«hujumdan» «hujumgacha» ma’lum tajriba to‘plab boradilar.  

Konyunktura  prognozi  bozordagi  holatni  ma’lum  davr  ichida 

oldindan  ko‘rish  va  uning  asosiy  parametrlarini  aniqlashni  o‘z  ichiga 

oladi.  Bunda  konyunkturaga  ta’sir  o‘tkazuvchi  omillarning  yaqin 

kelajakdagi xususiyatlarini aniqlashga e’tibor qaratiladi.  

Tovarlar  va  ehtiyojlar  raqobatining  tahlili  asosan  konyunktura 

prognozida amalga oshiriladi hamda raqobatchi tovarlar, o‘rnini bosuvchi 

---

 

171 

 

 

 

tovarlar  va  to‘ldiruvchi  tovarlarning  o‘zaro  muvozanatini  aniqlashga 

qaratiladi.  Bunday  raqobatni  baholash  uchun  marketingning  bozorni 

o‘rganish usullaridan keng foydalaniladi.  

Bozor  konyunkturasini  o‘rganishning  sotuvchi  va  ishlab 

chiqaruvchilar  uchun  zarurligi  kelajakda  ishlab  chiqarish  quvvatlarini 

qaysi  yo‘nalishda  rivojlantirish  va  qanday  sotish  siyosatini  qo‘llash 

bo‘yicha aniq va ishonchli axborotga ega bo‘lishda namoyon bo‘ladi.  

Konyunkturani shuning uchun o‘rganish va bashoratlash kerakki, uni 

bilish mahsulotlarini eng foydali narxlarda sotish va sotib olish, mavjud 

resurslarni oqilona joylashtirish (manevrlashtirish), bozorda kutilayotgan 

holat  bilan  mos  holda  tovar  ishlab  chiqarishni  kengaytirish  yoki 

qisqartirish  imkonini  beradi.  Tovar  bozori  konyunkturasining  tahlili 

quyidagi  jihatlar  bo‘yicha  o‘tkaziladi.  Birinchi  navbatda,  mamlakat 

iqtisodiyoti siklining qanday bosqichdaligini aniqlash va unga kompleks 

tavsif berish zarur.  

Keyin  ishlab  chiqarish  tahlil  qilinadi.  Aniq  bir  tovarni  yaxlitligicha 

jahon  bozori  asosiy  ishlab  chiqaruvchi  mamlakatlar  bo‘yicha  ishlab 

chiqarish  dinamikasi  ko‘rib  chiqiladi,  bu  tovarni  chiqarishdagi 

o‘zgarishning  asosiy  sababi  o‘rganiladi.  Asosiy  e’tibor  ilmiy-texnika 

taraqqiyotining  tarmoq  va  tadqiq  etilayotgan  tovar  bozoridagi  ta’siriga 

qaratiladi.  

Talab va iste’mol dinamikasining tahlili yaxlit holda va iste’molchi 

mamlakatlar bo‘yicha bo‘laklangan holda o‘tkaziladi. Shuningdek, bozor 

sig‘imiga ta’sir etuvchi asosiy omillar ham o‘rganiladi, bu tovar iste’moli 

sohasidagi ahvol tadqiq etiladi va bozorning monopollashtirish darajasi, 

savdoning  shakli  va  metodlari  ularning  dinamikasi  aniqlanadi.  Ilmiy-

texnika  taraqqiyotini  tovarning  iste’moli  darajasiga  ta’siri  albatta 

o‘rganiladi.  

Zaxiralarni  tahlil  qilish  ishlab  chiqaruvchilar  va  savdoda  ham, 

iste’molchilarda  ham zaxiralar sohasi siyosatini tadqiq etishni, ularning 

harakatlarini o‘rganishni ko‘zda tutadi.  

Tovarlarning yaxlit va alohida mamlakatlar bo‘yicha jahon eksporti 

va  importini  tahlil  qilishda  savdoning  yangi  shakllari,  bojxona  tarif  va 

valuta tizimi masalalari ko‘rib chiqiladi. Tovarlar eksporti va importining 

rivojlanish bashorati tuziladi.  

Narxlar  –  konyunkturaviy  tahlilning  eng  muhim  elementi 

hisoblanadi.  Narx  dinamikasi  ko‘rib  chiqiladi.  Narxlar  o‘zgarishining 

---

 

172 

 

 

 

asosiy  sabablari,  ularning  yangi  texnologiyalar  paydo  bo‘lishi, 

xomashyolar  va  yarim  fabrikatlar  narxining  o‘zgarishiga,  mehnat 

unumdorligining  oshishi,  inqirozning  oldini  olish,  valuta  kursining 

o‘zgarishi,  savdo  metodlari  va  shakliga  ta’siri  hamda  aloqalari  tahlil 

qilinadi.  Raqobatchilarning  narx  sohasidagi,  davlatning  narxni 

shakllantirishidagi siyosatlari ta’minlanadi.  

Bozor sig‘imi – bozorni tadqiq etishning asosiy tomonlaridan biridir. 

Bu  ko‘rsatkich  prinsipial  ravishda  tovar  savdosining  imkoni  bo‘lgan 

hajmini  namoyish  qiladi  va  bir  yil  yoki  qandaydir  vaqt  davomida  unda 

realizatsiya qilinadigan (jismoniy birliklarda yoki qiymat ifodasida) hajmi 

bilan belgilanadi.  

Bozorning sig‘imi turli xil usullar bilan baholanadi. Birinchi holatda 

quyidagi formuladan foydalanish mumkin: