Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

Erkin bozor buyuk va genial baholovchi. 
Boshqa hech nima uni 
o’rnini bosa olmaydi. Bozor yo’qmi, demak ob’ektiv narx ham yo’q. Lekin bu qoida erkin 
raqobat kurashi cheklanmagan bozorga tegishli. Mukammal erkin raqobat kurashi sharoitida 
bozorda qanday muvozanat o’rnatiladi va narx belgilanadi? (Bu masala VII bobda ko’rib 
chiqilgan.)  
 Raqobat kurashining cheklanishi, ya’ni nomukammal raqobat kurashi sharoitida narxning 
shakllanishi mukammal raqobat kurashidagidan farqlanadi. 
 Ishlab chiqaruvchini maqsadi yuqori darajada foyda olish ekan, bu maqsad nomukammal 
raqobat sharoitida qanday yuz berishini tahlil qilamiz. 
 Buning uchun ikki firmani olaylik. Biri mukammal raqobat kurashi sharoitida, ikkinchisi 
nomukammal raqobat kurashi sharoitida ish olib borsin. 
 Birinchi firma xohlagancha tovar sotishi mumkin, lekin u narx-ga ta’sir ko’rsata olmaydi. 
Chunki xuddi shunday tovar ishlab chiqaruvchi boshqa firmalar ko’p. Buni chizmada 
quyidagicha ko’rish mumkin (
a
 rasm).  
 
Undan shunday muhim xulosa chiqishi mumkin. 
Firma bozorga qancha ko’proq tovar chiqarmasin, u narxga 
ta’sir ko’rsata olmaydi. Foydani ko’paytirishning asosiy yo’li 
xarajatlarni pasaytirish. 
 
Nomukammal raqobat sharoitida talab kamayib 
boruvchi egri chiziq tarzida bo’ladi. Firma qancha ko’p (Q) 
tovar chiqarsa shuncha narxini tushirish mumkin. Chunki 
shunday tovar ishlab chiqaruvchilarning soni cheklangan. 
Monopolist firma bozorga katta hajmda tovar chiqarsa, uning 
narxi kamayadi. 
  Agar firma sof to’la monopolist bo’lmasa narx R ni 
arzonlashuvi DD egri chiziqni chapga D1D1  ga  ko’chishiga     
olib keladi. Raqobatdosh firma tufayli narx tushgan taqdirda 
ham kamroq miqdorda tovar sotiladi. 
 
 
Bu chizmadan quyidagi muhim xulosani 
chiqarish mumkin: talab egri chizig’iga qarab firma 
mukammal yoki nomukammal raqobat kurashi sharoitida 
ekanligini aniqlay olamiz. Nomukammal raqobat sharoitida 
qanday qilib maksimal foyda olish mumkin? Buni ikki usul 
bilan tahlil qilish mumkin: 
 1. Yalpi daromad va yalpi xarajatlarni taqqoslash. 
 
2. Me’yoriy daromad bilan me’yoriy xarajatlarni 
taqqoslash orqali. Buni quyidagi jadval yordamida tahlil 
qilamiz. 
(Jadval  
A. Pezentining «Ocherki politicheskoy ekonomii kapitalizma» kitobidan olingan.) 
 Xar bir qo’shimcha miqdordagi tovarni sotish uchun narxini pasaytirish kerakligini 
nazarda tutib tovar miqdori ko’paytiriladi. 

---

 
 
 Ishlab chiqarilgan tovar miqdori (1- ustun) ko’payishi bilan umumiy xarajatlar Ts (3-
 ustun) ortib boradi. O’rtacha xarajatlar AS (2- ustun) esa ma’lum miqdorgacha, misolimizda 9-
 mahsulotgacha kamayib, so’ngra ko’payib boradi. Sababi me’yoriy xarajatlar MS (4- ustun) 
ma’lum chegaragacha pasayib, so’ngra ortishni boshlaydi (VIII bob).