Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

 
XARAJATLAR TARKIBI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Xarajatlarni ana shu ikki guruhga bo’lishga qarab, foydaga ham ikki xil yondashiladi. 
 
Ishlab chiqarish xajmiga 
bog’ligligiga ko’ra 
 
Ishlab chiqarish miqyosini 
o’zgartirish imkeniga ko’ra 
 
Iqtisodiy resurslarni jalb 
etilishiga ko’ra 
 
Doimiy 
xarajatlar 
 
Ijara haqi 
 
O’zgaruvchi 
xarajatlar 
 
Xom ashyo 
Energiya, 
yonilgi 
Transport 
yollash 
xarajatlari 
 
Bino-inshoot 
mashina 
uskunalar 
amortiza- 
tsiyasi 
Ish haqi 
Sotsial 
sug’urta 
Soliqlar 
Qisqa muddat
xarajatlari 
Xom ashyo 
material 
lari
Uzoq 
muddatli 
davriy 
xarajatlar 
Bino-
inshootlar 
kurish 
Mashina-
uskunalar 
olish 
Ishchi-
xizmatchilarni
o’qitish, 
malakkasini 
oshirish 
kabilar 
 
Ta’mirlash 
xarajatlari 
 
Ichki 
xarajatlar 
Bino-
inshootlar
 
 
Tashqi 
xarajatlar 
Ish haqi 
Xom ashyo 
material 
lari 
Yonilg’i, 
energiya 
Transport 
aloqa 
xizmatlari
Bank  
tijorat 
xizmatlari 
Yonilgi, 
energiya 
Ish haqi 
Boshqalar 
Mashina-
uskunalar
 
Ijari  
haqi 
Qarz uchun 
to’langan pul 
Normal  
foyda 
Soliqlar 

---

 
 
 Korxona, firma o’zi sotgan tovari, ko’rsatgan xizmatiga tushgan pul kirimi unga 
xarajatlarni qoplash hamda foyda olish imkonini beradi. 
 Iqtisodiy nuqtai nazardan korxona o’z xarajatlarini zo’rg’a qoplagani bu — ishlab 
chiqarishni va tashqi xarajatlarni qoplab, tadbirkorni shu ish bilan shug’ullanishi uchun zo’rg’a 
tutib turadigan darajada (foyda) daromad olayotganini bildiradi. 
 Boshqacha aytganda, agarda ishbilarmon menejer sifatida oyiga 100 ming so’m ish haqi 
oladi desak, uning tadbirkor sifatidagi faoliyatidan oladigan daromadi ham shu miqdordan kam 
bo’lmasligi kerak, ana shundagina u tadbirkorlik bilan shug’ullanadi. 
 Agarda firma, korxonaning pul tushumi iqtisodiy xarajatlardan ko’p bo’lsa, u sof foyda 
oladi, bu pul tadbirkor qo’lida yig’ilib ma’lum maqsadlar uchun ishlatiladi. 
 Agar (buxgalteriya) haqiqiy xarajatlar asosida davlat va bosh-qa tashkilot, muassasalar 
bilan hisob-kitob olib borilsa, iqtisodiy xarajatlar asosida korxona faoliyati tahlil etilib, 
kelgusidagi maqsadlar belgilanadi, rejalashtiriladi. 
 Xarajatsiz hech bir iqtisodiy faoliyat yuz bermaydi. Sarf-xarajatlar foyda olishning sharti, 
chunki busiz ishlab chiqarishning o’zi bo’lmaydi. Ammo narx-navo o’zgarmasa, foyda 
xarajatlarga nisbatan teskari mutanosiblikda o’zgaradi. Korxonaning xarajatlari tovarlarni ishlab 
chiqarish va sotish bilan bog’liq bo’lgan sarflar, ya’ni iqtisodiy resurslarni topish, xarid etish va 
ulardan samarali foydalanish sarflaridir. Xarajatlar moddiylashgan va jonli mehnat sarfini 
bildiradi, ular tovarlar korxonaga qanchaga tushganligini ko’rsatadi. 
 Xarajatlar  quyidagilarga bog’liq: 
 1. Resurslarni xarid etish narxiga. 
 2. Resurslarni tejab, nes-nobud qilmay ishlatishga, ya’ni kam resurs sarflab ko’proq 
mahsulot olishga. 
 Xarajatlar moddiy va mehnat sarfidan iborat. Moddiy sarflar bozor narxida xarid etilgan 
mashina-mexanizmlar, asbob-uskunalar, shuningdek energiya, xom ashyo va materiallar sarfidan 
iborat bo’lib, muayyan narxlarda hisob-kitob qilinadi. 
 Mehnat sarflari ish haqi, sotsial sug’urta xarajatlari, tadbirkorni qoniqtiradigan normal 
foydadan iborat. 
 Xarajatlar ishlab chiqarishning hajmi o’zgarishi bilan o’zgarishi yoki o’zgarmagan holda 
qolishi mumkin. Shu nuqtai nazardan xarajatlar ikkiga bo’linadi: 
 1. Doimiy xarajatlar. 
 2. O’zgaruvchan xarajatlar.