Toshkent moliya instituti d. Tojiboeva iqtisodiyot

yutuqdan kutilayotgan naflilik
 
deb ataldi.  
 Bu muammoni odamlarni tavakkalchilik xatariga munosabati nuqtai nazaridan ko’rib 
chiqaylik. Bernullining g’oyalari amerikalik iqtisodchi Jon fon Neyman va Oskar 
Mengenshternning ishlarida rivojlantirildi. Ularni ko’pincha «kutilayotgan naflilik» 
nazariyasining asoschilari deb ham yuritiladi. Ular axborot to’liq bo’lmagan sharoitda 
individning ratsional tanlovi maksimal darajada kutilayotgan naflilik bo’ladi deyishadi. 
Kutilayotgan naflilikning turlicha varianti bo’lishi mumkin. Uni kuyidagi formula yordamida 
hisoblanadi:  
 
n
  
E (U) = 
Σ
 
u
i 
π
I  
 
i=1 
Bu erda u
i
 – natija nafliligi; 
 i, 
π
 – natija ehtimoli; 
 i, n- natija miqdori. 
 So’ngra individ kutilayotgan naflilik variantlarini taqqoslaydi va kutilayotgan naflilikni 
maksimallashtirishga harakat qilgani holda birini tanlaydi.  
 Uni tavakkalchilik xatariga munosabati qanday bo’ladi? Odamlarning tavakkalchilik 
xatariga munosabatlari turlicha. Iqtisodiy nazariyada ularni: 
 a) riskka neytral; 
 b) risk qilishga ishqivoz; 
 v) riskni yoqtirmaydigan yoki unga qarshilarga bo’linadi. 
 Ba’zi hollarda tavakkalchilik bilan faoliyat yuritishdan matematik kutish pul ko’rinishida 
bunday xatarga yo’l qo’ymagandagi natija bilan bir xil bo’lishi mumkin. Lekin odamlar o’zlarini 
turlicha tutishadi, turlicha tanlashadi. Masalan: 10 ming so’m qarz olgan o’z qarzini qaytarish 
o’rniga, «Keling, tanga tashlaymiz, agar yutsangiz qarzingizni 2 barobar qilib qaytaraman, agar 
yutqazsangiz qarzdan voz kechasiz», deyishi mumkin. U holda matematik kutish natijasi n x 0,5-
n x 0,5 = 0; yoki 10x0,5 – 10x0,5 = 0; nolga teng. Siz uchun bunday qarasangiz qarzdor bilan 
tanga tashlab o’ynash yoki qarzni talab qilish baribir. 
 Lekin kimdir ko’prok pul topish uchun risk qiladi, kimdir bo’lsa tavakkalchilik xatari 
bilan bog’liq hech qanday faoliyatga aralashmaslikni ma’qul ko’radi. Kishilarni nimani 
tanlashini tushuntirish uchun tahlilni kutilayotgan naflilik kontseptsiyasi asosida olib boramiz.  
 Tajriba shuni ko’rsatadiki, odamlarni asosiy qismi tavakkalchilikni yoqtirishmaydi. Bu 
holatni odamlarni psixikasidan tashqari sof iqtisodiy sabab, me’yoriy naflilikni pasayib borishi 
qonunini amal qilishi bilan tushuntirish mumkin. Uni quyidagi 1-rasm yordamida ko’rib 
chiqamiz.  
 Aytaylik, 1000 so’m pulingiz bor. Uni 500 so’mini yutuqli o’yin o’ynashga sarflashingiz 
mumkin. Yutuq sarflagan pulingizga 2 baravar bo’lsin. U holda yutsangiz 1000 so’m olasiz. 
Pulingiz 1500 so’m bo’ladi. Agar yutqazsangiz pulingiz 500 so’m qoladi. U holda matematik 
kutish pul ifodasida:  
-500x0,5+500x0,5 = 0 
 Me’yoriy  naflilik  esa pasayib boradi(7bob, §2 rasm 1). Shuning uchun kutilayotgan 
naflilik manfiy qiymatga ega bo’ladi.