|
Buxgalteriya hisobini tashkil etishga
qo‘yiladigan asosiy talablar
Hisobot davridagi xo‘jalik
operatsiyalarini hisobda to‘liq aks
ettirish
Hisobda joriy xarajatlar va kapital
qo‘yilmalarni alohida hisobga olish
Daromadlar va xarajatlarni hisobot
davrlariga to‘g‘ri olib borish
Sintetik va analitik hisobning
tengligi
156
operatsiyalari dastlabki hujjatlar bilan rasmiylashtiriladi.
Bosh buxgalter
Bosh buxgalter muovini
Bo‘limlar
Ta’minot
jarayoni
hisobi
bo‘limi
Ishlab
chiqarish
jarayoni
hisobi
bo‘limi
Sotish
jarayoni
hisobi
bo‘limi
Hisob
moliya
bo‘limi
Ish xaqi va
unga doir
hisob-
kitoblar
bo‘limi
Yig‘ma
hisob
bo‘limi
21-rasm. Korxona buxgalteriyasining taxminiy tarkibiy tuzilishi
Markazlashtirilmagan buxgalteriya hisobida hisob apparati korxonaning
alohida bo‘linmalariga tarqatilib, u yerda sintetik va analitik hisob amalga oshiriladi
hamda bo‘linma, bo‘lim va boshqa tarkibiy bo‘linmalarning balans va hisobotlari
tuziladi. Bu holda markaziy buxgalteriya tarkibiy bo‘linmalarning balans va
hisobotlarini umumlashtirib, butun korxona bo‘yicha yig‘ma balans va hisobotlarni
tuzadi hamda tarkibiy bo‘linmalarda buxgalteriya hisobi va hisobotning yuritilishi
ustidan nazoratni amalga oshiradi.
Amaliyot shuni ko‘rsatmoqdaki, buxgalteriya hisobini markazlashtirish bosh
buxgalter tomonidan rahbarlik va nazorat qilishning ta’sirchanligini ta’minlaydi,
hisob xodimlari o‘rtasida mehnat taqsimotini maqsadga muvofiq amalga oshirish va
EHM dan samarali foydalanishga imkon beradi. Shuning uchun, buxgalteriya
hisobini faqat yirik korxonalarda markazlashtirilmagan holda tashkil etish maqsadga
muvofiq.
Aksariyat korxonalarda markazlashtirilgan buxgalteriya hisobi tizimi
qo‘llaniladi. Ayrim korxonalarda muayyan shart-sharoitlardan kelib chiqqan holda
qisman
markazlashtirilmagan
buxgalteriya
hisobi
tashkil
etilib,
tarkibiy
bo‘linmalarda dastlabki hujjatlarni tuzishdan tashqari ayrim sintetik schyotlar
bo‘yicha analitik hisob yuritiladi, xarajatlar hisobi amalga oshiriladi, mahsulot (ish,
xizmat)larning haqiqiy tannarxi hisoblanadi va h.k. Lekin, tarkibiy bo‘linmalarda
yakuniy buxgalteriya hisobi yuritilmaydi. Balans hamda boshqa hisobot shakllari
tuzilmaydi.
Buxgalteriya xodimlarining mehnatini tashkil etishda, hisob ishlarining
grafigini tuzish muhim bosqich hisoblanadi.
Hisob ishlari grafiklarining asosiy maqsadi xodimlar o‘rtasida vazifalarni
taqsimlash, ishlarning bajarilish muddatlarini aniqlash bo‘lib, hisob xodimlarining
mehnatini ilmiy tashkil etish bo‘yicha tadbirlar belgilanmoqda. Bunday grafiklar
individual, tuzilmaviy va yig‘ma bo‘lishi mumkin.
Individual grafiklar (kalendar rejalar)da har bir hisob xodimi tomonidan
qanday ishlar va ular qaysi muddatlarda bajarilishi ko‘rsatiladi. Grafikda xodimning
157
ish kuni davomida va undan uzoqroq davrlarda (hafta, oy, chorak va h.k.) band
bo‘lishi ta’minlanadi.
Tuzilmaviy grafiklarda buxgalteriyaning yoki korxonaning alohida tarkibiy
bo‘linmalari (hisob-kitob bo‘limi moddiy bo‘lim, omborxona va h.k.) tomonidan
qanday ishlar va qaysi muddatlarda bajarilishi lozimligi ko‘rsatiladi.
Yig‘ma grafikda butun korxona bo‘yicha alohida hisob ishlarini bajarish
(inventarizatsiya o‘tkazish, moliyaviy, statistik va boshqa hisobotlarni tuzish va sh.k.)
muddatlari
ko‘rsatiladi.
Unda
korxona
bo‘yicha
butun
hisob-jarayoni
umumlashtirilgan holda aks ettiriladi. Uning bajarilishi uchun korxona bosh
buxgalteri mas’ul hisoblanadi. Hisob ishlarining grafigi jadvallar ko‘rinishida tuzilib,
ularda rejalashtirilgan ishlarning bajarilish muddatlari to‘g‘risida belgi qo‘yish
ko‘zda tutiladi.
Buxgalteriya korxonani zarur va mustaqil tarkibiy bo‘linmasi bo‘lib, uni bosh
buxgalter boshqaradi. Buxgalteriya apparatining tuzilishi korxonaning boshqaruv
tuzilmasi, ishlab chiqarish texnologiyasi, hisob ishlarining hajmi va texnik vositalar
mavjudligiga bog‘liq.
Qoidaga ko‘ra bosh buxgalter lavozimdan bo‘shatilgan vaqtida ishlar yangi
tayinlangan bosh buxgalterga topshirilishi lozim. Yangidan tayinlanadigan buxgalter
bo‘lmagan hollarda korxona rahbarining buyrug‘i bilan tayinlangan xodimga
topshiriladi. Bunda buxgalteriya hisobining ahvoli va hisobot ma’lumotlarining
ishonchliligi tekshirilib dalolatnoma tuzilishi va korxona rahbari tomonidan
tasdiqlanishi maqsadga muvofiq.
Bizningcha, qabul qilish-topshirish dalolatnomasi ikki nusxada tuzilib, undan
birinchisi korxonada qoldirilishi va ikkinchi nusxasi ishni topshiruvchiga berilishi
lozim.
Hujjatlar aylanish grafigi qishloq xo‘jalik korxonalarida buxgalteriya hisobini
tashkil etishda muhim jarayon hisoblanadi. Shuning uchun bu jarayon xo‘jalikda
hisob siyosati to‘g‘risidagi buyruqqa ilova sifatida berilishi kerak va uning
bajarilishini qat’iy nazorat qilish shart.
Shuni qayd etish zarurki, turli hujjatlar bo‘yicha hujjatlar aylanish rejasida
ularni taqdim etish va ishlov berishning turlicha tartibi ko‘zda tutiladi. Ayrim
hujjatlar buxgalteriya hisobi registrlaridagi yozuvlar uchun ularni oldindan
guruhlarga ajratmasdan bevosita asos bo‘ladi: asosiy vositalarni kirim qilish va
hisobdan chiqarish dalolatnomalari, turli buxgalteriya ma’lumotnomalari va shunga
o‘xshashlar. Bunday holda hujjatlar aylanishi grafigida tegishli hujjatni markaziy
buxgalteriyaga ulardagi ma’lumotlar asosida hisob registrlariga yozuvlarni yozish
uchun bevosita taqdim etish ko‘zda tutiladi. Boshqa hujjatlar (ular ko‘p qismni
tashkil etadi) oldindan guruhlanadi va tegishli yig‘ma hujjatlarda umumlashtiriladi.
Masalan, ishlab chiqarishga qilingan xarajatlar va mehnatni hisobga olish bo‘yicha
hujjatlardagi ma’lumotlar tegishli jamg‘arma vedomostlarida yoki jurnallarda qayd
etiladi, moddiy boyliklar harakati ko‘rsatkichlari - moddiy boyliklar harakatlari
haqidagi hisobotlarda, kassa hujjatlari ma’lumotlari -kassirning hisobotlarida qayd
etiladi va h.k. Hisob registrlaridagi barcha keyingi yozuvlar tuzilgan yig‘ma hujjatlar
asosida olib boriladi. Tabiiyki, ushbu guruhdagi hujjatlar bo‘yicha hujjatlar aylanishi
rejasida dastlabki hujjatlarning ularni tuzishdan tortib, tegishli yig‘ma hujjatni
158
rasmiylashtirishga qadar bo‘lgan harakati qayd etiladi, Bunda ko‘pchilik hollarda bu
ishlar xo‘jalikning markaziy buxgalteriyasida emas, balki bo‘linma buxgalteriyasida
qayd etiladi.
Buxgalteriya hisobini tashkil etishda hamda hisob siyosatini ishlab chiqishda
xo‘jaliklarda hujjatlar aylanish grafigiga kam e’tibor qaratiladi. va undan keyin
amalga oshiriladigan hisob ishlari yoritilishi bo‘yicha ishonchli manbalar juda kam
uchraydi. Fikrimizcha, xo‘jalikda hujjatlar aylanish grafigi bilan birga hisob
ishlarining bajarilish grafigi ishlab chiqilishi hisobni tashkil etishda bir qator
murakkabliklarni bartaraf qiladi.
Hisob
Do'stlaringiz bilan baham: |
