Toshkent moliya instituti "buxgalteriya hisobi" kafedrasi

Science – fan,
Conscience – ishonch,
Independance – mustaqillik
11
Dusmuratov R.D. Buxgalteriya hisobi nazariyasi. -T.: «Fan va texnologiya», 2013, 69-bet. 

---

43 
Mablag‘lar holatidagi o‘zgarishlar ularning turlari bo‘yicha buxgalteriya hisobi 
schyotlarida o‘z ifodasini topadi va har oyning oxirida har bir mablag‘ning oy 
davomidagi o‘zgarishi, oy oxiriga bo‘lgan qoldig‘i hisob-kitob qilinadi. Demak, 
buxgalteriya hisobi schyotlari mablag‘ turlari bo‘yicha mulk egasiga etarli 
ma’lumotlarni beradi. Lekin bu ma’lumotlarda mablag‘larning joylanishi ularni 
moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha taqsimlanganligini ko‘rsatib beradi, ammo 
ularning qaysi mablag‘lar hisobiga tashkil qilinishi ham mulkdor uchun zaruriyati 
yuqori. 
Korxona va tashkilotlar mulkchilik shaklidan qat’iy nazar tegishli faoliyat 
ko‘rsatish jarayonida xom-ashyo bir turdan ikkinchi bir turga aylanadi. Buxgalteriya 
hisobida har bir mablag‘ning harakati turlari bo‘yicha hisob-kitob qilinadi va hisobot 
davri oxiriga mablag‘lar holati bo‘yicha to‘liq ma’lumotni olish imkoniyatini beradi. 
Buxgalteriya 
hisobida ifoda 
qilingan 
mablag‘lar harakati bo‘yicha 
mablag‘larning joylanishi va tashkil topish manbalari bo‘yicha ma’lumotlarni 
umumlashtirish maqsadida balans tuziladi. 
Buxgalteriya balansi – muayyan sanaga pulda ifodalangan va xo‘jalik 
mablag‘larining turlari, tashkil topish manbalari bo‘yicha iqtisodiy guruhlashtirish 
hamda umumlashtirish usulidir. Shunday qilib, balans tuzilishiga xo‘jalik mablag‘lari 
va ularning tashkil topish manbalari hamda iqtisodiy mazmuni asos bo‘ladi.
Balans yordamida korxona va tashkilotlarning o‘ziga taalluqli mablag‘lari, 
qarzga olingan mablag‘lari, vaqtinchalik foydalanishga olingan mablag‘lari 
to‘g‘risida aniq ma’lumotga ega bo‘lish mumkin, ikkinchidan mablag‘lar holatini 
nazorat qilish imkoniyatini bersa, uchinchidan mablag‘ turlarini o‘rganish uchun asos 
hisoblanadi.Buxgalteriya balansi aktiv va passividagi moddalar mablag‘larning 
tarkibi, joylanishi va tashkil topish manbalari bo‘yicha iqtisodiy tasniflanishiga 
muvofiq ikkita bo‘limga guruhlanadi.
Demak, buxgalteriya balansi yordamida korxona va tashkilotlar tasarrufida 
bo‘lgan mablag‘lar harakati ikki jihat bilan, ya’ni mablag‘larni joylanishi va ularni 
tashkil topish manbalari bilan taqqoslangan holda o‘rganiladi. Buxgalteriya balansi 
ikki tomondan, uning chap tomoni aktiv, o‘ng tomoni esa passiv deb aytiladi. 
Korxona balansining aktivi tarkibiga quyidagi bo‘limlar kiradi:
I.Uzoq muddatli aktivlar; II. Joriy aktivlar.
Passivda esa quyidagi bo‘limlar joylashgan:
I. O‘z mablag‘lari manbalari; II. Majburiyatlar.
Aktivlar
12
= Passivlar+ Xususiy kapital 
Aktivlar ma’lum bir shaxs yoki biznes tashkiloti tomonidan egalik qilinadigan, 
o‘z ichiga naqd pul va ma’lum qiymatga ega bo‘lgan jumladan biznesdagi ko‘chmas 
mulk, transport vositasi, mebel va jihozlar, inventorlar va boshqa tashkilotlarning 
ulushi sifatidagi investitsiyalarni qamrab oladi. Likvidlikni o‘zida namoyon qiladigan 
naqd pul mablag‘lari joriy aktivlar deyiladi.
13
Naqd pullar, bankdagi pullar,