Toshkent moliya instituti "buxgalteriya hisobi" kafedrasi

1.4. Xo‘jalik hisobi turlarida qo‘llaniladigan o‘lchov birliklari 
Hisobning har bir turi bir xil xo‘jalik operatsiyasini turli vaziyatlarda ko‘rib 
chiqadi, bu esa ayrim bosqichlarda uning foydalanuvchilarini qiziqtiradigan axborot 
oqimlarining kesishishini istisno qilmaydi. Bunga erishish hisobning barcha turlariga 
hos bo‘lgan muhim xususiyat, ya’ni bir xil o‘lchovlardan:
natura, mehnat va pul
o‘lchovlaridan foydalanish tufayli mumkin bo‘ladi.
Hisob ishlarida qo‘llaniladigan o‘lchov birliklaridan alohida-alohida foydalanish 
mumkin. 
Shunday xo‘jalik jarayonlari amalga oshiriladiki, ularda bir vaqtda natural va pul 
o‘lchov birliklaridan foydalaniladi. O‘lchov birliklarini qo‘llash birinchidan hisob 
turiga bog‘liq bo‘lsa, ikkinchidan amalga oshirilayotgan xo‘jalik jarayoniga ham 
bog‘liqdir. Hisob turlarining o‘ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda o‘lchov 
birliklaridan foydalanish imkoniyati yaratiladi. 
Natura o‘lchovlari –
hisobga olinayotgan xo‘jalik mablag‘lari va ularning 
xarakatlarini natura holida ifodalash uchun xizmat qiladi. Natura o‘lchovlarini 
qo‘llash hisobga olinayotgan obyektning xususiyatlari, ya’ni uning fizik va iste’mol 
hossasi fark qiladi. Masalan, hisob obyektlari: og‘irlik birligida (gramm, kilogramm, 
tsentner, tonna); hajm birligida (metr, kubometr); uzunlik birligida (santimetr, metr, 
kilometr); hisob birligida (dona, bosh) va boshqalarda o‘lchanadi. 
Natura o‘lchov birliklari moddiy qiymatliklarni hisoblash, tortish va o‘lchash 

---

25 
natijasida olingan ma’lumotlarni hisobga olish, ularning miqdor hamda sifat 
o‘zgarishlari ustidan nazorat olib borish uchun qo‘llaniladi. Ular yordamida 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarning olinishi istisno qilinadi. 
Mehnat o‘lchov birligi – 
mahsulotni ishlab chiqarish yoki sarf qilingan mehnat 
sarfini o‘lchash uchun mo‘ljallangan. Ularning o‘lchov birligi bo‘lib minut, soat, kun 
va dekadalar hisoblanadi. Ular yordamida mahsulot ishlab chiqarish me’yorlari, 
mehnat unumdorligi, ish haqini hisoblash va boshqalar nazorat qilinadi. Mehnat 
o‘lchov birligi yordamida mehnat unumdorligini aniqlash imkoni natura o‘lchov 
birligi bilan birga ishlatilgandagina aniqlash mumkin. Mehnat o‘lchov birligi ko‘p 
hollarda bir turli xo‘jalik munosabatlarini o‘rganishda ishlatiladi.