Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Ks – kredit foiz stavkasi; 
Bs  –  bazaviy  yoki  praym-reyt  stavkasi  (bank  marjasini  hisobga 
olingan holdagi); 
U  –  ustama,  birinchi  sinfga  kirmaydigan  mijozlarga  majburiyat-
larni bajara olmasligi uchun qo‘yiladigan ustama; 
Rm – risk mukofoti. 
 
 
 
 = 
+ 
+ 
 
 
 
 
 
“Praym-rayt”  stavkasi  pul  bozorining  muhim  stavkalari 
o‘zgarishi  natijasiga  asoslanadi.  Yetakchi  banklar  tomonidan  “praym-
rayt” suzib yuruvchi stavkani hisoblashning ikki xil usul bilan amalga 
oshiriladi: 

 
“praym plyus” usuli; 

 
“praym ko‘paytirish” usuli. 
1970  yillardan  boshlab,  xo‘jalik  subyektlariga  taqdim  etiladigan 
kreditlar  bo‘yicha  asos  sifatida  ishlatiladigan  foiz  stavkalar  “praym- 
rayt”  bilan  bir  qatorda  tijorat  banklari  LIBOR  (London  banklararo 
taklif stavkasi) stavkasini keng doirada foydalana boshladilar. Bu bank 
tizimining  globallashuvi  bilan  hamda  yetakchi  banklar  tomonidan 
yevrodollarni  kredit  resurs  sifatida  tobora  ko‘p  ishlatilishi  bilan 
bog‘liq.  
Kredit bo‘yicha “praym-rayt” asosida foiz stavkalarning takomil-
lashgan  modeli  1980  yillarda  paydo  bo‘ldi.  “Praym-rayt”  modelining 
paydo  bo‘lishi  kuchli  raqobat  sharoitida  yirik  banklarning  bozorni 
egallash  va  mijoz  bazasini  kengaytirishga  qaratilgan  faoliyati  bilan 
izohlanadi.  Bank  kreditlariga  talab  ortib  borgan  sari,  foiz  stavkani 
kerakli  darajada  ushlab  turish  va  boshqa  banklar  bilan  raqobatlasha 
olish  muammosi  paydo  bo‘la  boshlaydi.  Misol  uchun  AQShda 
ko‘pchilik  banklar  ba’zi  yirik  va  o‘rta  korporatsiyalarga  “praym-
reyt”dan  past  pul  bozori  stavkasi  bo‘yicha  bir  necha  kun  va  hafta 
Bazaviy 
stavka 
(praym-
rayt) 
Birinchi guruh 
bo’lmagan qarz 
oluvchi 
to’laydigan 
bajarilmagan 
majburiyat riski
 
bo’yicha 
ustama 
Uzoq muddatli 
kredit olgan 
mijozlardan 
muddat bilan 
bog’liq risk 
uchun ustama 
Kredit 
foiz 
stavkasi 
 
Ustama 
 

---

187 
muddatga operatsion xarajatlar, riskni qoplash va daromad olish uchun 
unchalik katta bo‘lmagan  marja  (0,25 foizdan 0,75 foizgacha) qo‘shib 
boriladigan  foizlarda  kredit  berishni  amalda  qo‘llay  boshladi.  Ushbu 
stavka quyidagi formula asosida aniqlanadi: