Toshkent moliya instituti a. A. Omonov, T. M. Qoraliev pul va banklar

Natural pullar.
 
Jamiyatning dastlabki davrlarida to‘lov vositasi 
sifatida foydalanilgan pullar buyum yoki natural ko‘rinishida bo‘lgan. 
Natural pullar – bu real ko‘rinishga ega bo‘lgan tovarlardir, ushbu 
pullarning qiymati tovarning o‘zida aks ettirilgan bo‘lib, ularning sotib 
olish qobiliyati tovarlar qiymati bilan ifodalangan. Ma’lum bir 
tovarning pul o‘rnida foydalanishda uning iste’mol qiymati muhim 
ahamiyat kasb etgan.
Natural shakldagi pullarni uchta guruhga ajratgan holda tasniflash 
mumkin:
1.
Hayvonlar shaklida. Ushbu pul tarkibiga tirik hayvonlar va 
ulardan tayyorlangan buyumlar kiradi. Masalan, qo‘y, buqa, jun, suyak 
va boshqalar. 
2.
Buyum shaklida. Bu shakldagi pullar tarkibiga foydali qazil-
malar va metallar hamda ulardan yasalgan mehnat qurollarini keltirish 
mumkin. Masalan, qimmatbaho toshlar va metallar, tuz va boshqalar.
3.
O‘simlik shaklida. Bularning tarkibiga turli o‘simliklar va 
ularning mevalari kiradi. Masalan, bug‘doy, mevalar, tamaki va 
boshqalar. 
Natural pullarning paydo bo‘lishi va ulardan foydalanish tarixi 
juda chuqur va qiziqarlidir. Odamlar dastlab yovvoyi holda yashagan 
davrda barcha kishilar topgani o‘rtada bo‘lgan, birgalikda iste’mol 
qilgan, keyinchalik bir urug‘ga mansub kishilar qabila – qabila bo‘lib 
yashay boshlagan. Qabila ichida odamlar bir – biriga yordam berishi, 
oziq – ovqatlarni baham ko‘rishi kerak bo‘lgan. Bu beg‘araz tartibda 
amalga oshirilib, buning o‘rniga ular bir – biridan hech narsa umid 
qilmagan, hamma narsa o‘rtada bo‘lgan.
Keyinchalik ibtidoiy urug‘chlikning rivojlanishi natijasida turli 
qabila qatlamlari vujudga kelgan. Vaqti – vaqti bilan ular o‘rtasida 
dahshatli qonli to‘qnashuvlar bo‘lib turgan. Ushbu to‘qnashuvlar 
natijasida bir qabila ikkinchisi ustidan g‘alaba qozongandan keyin, 
ularning barcha narsalarini talon taroj qilgan. Shu bois, ayrim qabilalar 

---

27 
tinchlikni saqlash maqsadida kuchli qabilalarga narsalar, asosan 
iste’mol qilinadigan narsalarni bergan. Aynan shu jarayon ham kishilar 
o‘rtasida bir tomonlama ayirboshalash munosabatlarini vujudga 
kelishining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. 
Tosh asri davrida kishilar yerlarni o‘zlashtirib ekin eka 
boshlagan, keyinchalik dehqonchilikdan chorvachilik ajralib chiqqan. 
Dastlab yaratilgan narsalar barchasi bir yo‘la iste’mol qilingan bo‘lsa, 
endi ma’lum miqdorda zaxiralar qilina boshlagan. Zaxira qilindimi, u 
yerda ortiqchalik vujudga kelgan. Ortiqcha narsalar esa unga egalik 
qiluvchi tomonidan erkin ravishda tasarruf qilingan. Buning natijasida 
ayirboshlash jarayoni jonlana boshlagan. Shuningdek, keyinchalik 
hunarmandchilik vujudga kelgan, bularning barchasi kishilar o‘rtasi-
dagi bir tomonlama ayirboshlashdan ikki tomonlama ayirboshlash 
zaruriyatini keltirib chiqargan.
Odamlar o‘rtasida dastlab ayirboshlash vositasi sifatida juda keng 
tarqalgani mehnat qurollari hisoblanadi, 1–rasmga qarang. Mehnat 
qurollariga dehqonda, chorvadorda yoki hunarmandda juda katta 
ehtiyoj mavjud bo‘lib, ular o‘z mahsulotlarini iloji boricha mehnat 
qurollariga ayirboshlashga intilar edi. Mehnat qurollari eng qadimiy 
tovar – pullar hisoblanadi.
Masalan, tosh asrida Yevropada eng ko‘p tarqalgan ayirboshlash 
vositasi kremnivie boltalar hisoblangan. Manbalarga ko‘ra ular juda 
yirik bo‘lib, ayrimlarini og‘irligi 40 kgni tashkil etgan. Yevropada 
kremnivie boltalar juda keng tarqalgan bo‘lib, unga ega bo‘lgan 
kishilar juda boy va mavqei yuqori hisoblangan
28
. 
1-rasm. 
28
Деньги мира. Ред.группа: О.Елисеева, Т.Евсеева и др. М.: Мир энциклопедий Аванта+, 
Астрель, 2009. 184 с.: ил. Самые красивые и знаменитые. С. 14. 

---

28 
Agar Yevropada bolta juda keng tarqalgan to‘lov vositasi 
hisoblansa, Rossiyada iste’mol mollari ayirboshlash vositasi sifatida 
juda keng tarqalgan. Masalan, iste’mol tovarlari ichida buqalar asosiy 
to‘lov vositasi sifatida tan olingan. Barcha narsaning qiymati, hatto 
yerlar ham buqalar bilan o‘lchangan.
Manbalarga ko‘ra, Xitoyning Xuanxe provinsiyasida odamlar 
chorvachilik bilan shug‘ullangani bois, bundan 4 ming yil oldin 
Xitoyda natural pullar sifatida buqalar, mayda to‘lov vositasi sifatida 
qo‘ylar xizmat qilgan. Dehqonchilikning rivojlanishi natijasida 
bug‘doy o‘lchov birligi vositasida foydalanilgan. Bug‘doyni uzoq 
saqlash imkoniyati bo‘lmaganligi, u ma’lum muddat o‘tgandan so‘ng 
buzilishi mumkinligi uchun kauralarning chig‘onoqlari, tosh bolta va 
shu kabi boshqa narsalardan pul vositasida foydalanilgan, 2 – rasmga 
qarang. 
 
2-rasm. 
Qadimda natural pullar turli ko‘rinishda bo‘lib (2 – rasmga 
qarang), ulardan to‘lov vositasi sifatida foydalanishga qator omillar 
ta’sir qilgan. Xususan: 
– odamlarning kunlik ehtiyoji uchun juda zarur bo‘lgan 
buyumlar; 
– mamlakatning tabiiy iqlimi va geografik joylashuvi; 
– kamyob buyumlar va ularni yetishtirishning murakkablik 
darajasi; 
– uzoqroq muddat davomida saqlash imkoniyatining mavjudligi. 

---

29