Toshkent kimyo-texnologiya instituti shahrisabz filiali 5-ma’ruza oziq-ovqat oqsillari, tuzilishi, tarkibi va katalitik xususiyatlari

Oqsillarning  tasnifi. 

Oqsillarning  bir    nechta    tasnifi    mavjud.    Ular  turli 

prinsiplarga  asoslangan:    murakkablik  darajasiga  qarab  (oddiy  va  murakkab); 

molekulalar shakliga qarab (globulyar va fibrillyar oqsillar); alohida erituvchilarda  

erishiga  qarab  (suvda  eruvchi,  kuchsiz    tuzli  eritmalarda  eruvchi  -  albuminlar,  

spirtda  eruvchi  -  prolaminlar,  ishqorda  eruvchi  -  glyutelinlar),  ular  tomonidan 

bajariladigan vazifaga qarab, masalan, zahira oqsillar, skeletni hosil qiluvchi oqsillar 

va boshqalar. 

Molekulalarning  shakliga    qarab    tasniflash  oldingi  mavzuda  aytib  o‘tgan 

edik,  murakkablik  darajasiga  qarab  tasniflash  haqida  esa  batafsilroq  to‘xtalib 

o‘tamiz. Bu prinsip bo‘yicha oqsillar proteinlarga (oddiy oqsillar) va proteidlarga 

(murakkab  oqsillar)  bo‘linadi.  Proteinlar    faqat  aminokislotalarning  qoldihidan 

tashkil topadi, proteidlar esa ham oqsil  qismdan  (apooqsil)  va  oqsil bo‘lmagan 

qismdan (prostetik guruh) tashkil topadi. 

Proteinlar

 - zahira,  skelet,  alohida ferment oqsillari. Alohida erituvchilarda 

erishiga qarab qo‘yidagilarga bo‘linadi: 

- a l b u m i n l a r - molekulyar massasi nisbatan  katta bo‘lmagan,  suvda va 

kuchsiz  tuzli  eritmalarda  yaxshi  eriydigan  oqsillar;    albuminlarning  tipik  vakili  - 

tuxum oqsili -  ovalbumin; 

-  g  l  o  b  u  l  i  n  l  a  r  -  tuzlarning  tuzli  eritmalarida  eriydi.  Ular  juda  keng 

tarqalgan oqsillar bo‘lib, mushak to‘qimalari, qon, sut tarkibiga kiradi, dukkakli va 

yohli  o‘simliklar  uruhlarining  katta  qismini  tashkil  qiladi.  Hayvon  globo‘linining 

vakili bo‘lib sut laktoglobo‘lini hisoblanadi; 

-  p  r  o  l  a  m  i  n  l  a  r  -  etil  spirtining  60-80%    li  eritmalarida  eriydi.    Ular 

boshoqli donlarning oqsillari bo‘lib, masalan, gliadin - buhdoy va javdar oqsili, zein- 

makkajo‘xori oqsili, avenin - suli oqsili, gordein - arpa oqsili hisoblanadi; 

-g l yu t ye l i n l a r - faqat  ishqorlarning  eritmalarida eriydi. Ulardan sholi 

oqsili  -  orizeninni  va  buhdoy  kleykovinasi  oqsili  -  glyuteninni  ajratib  ko‘rsatsa 

bo‘ladi. 

Proteidlar

-  murakkab  oqsillarning  bu  guruhidan  faqat  quyidagilarni  ko‘rib 

chiqamiz: 

-nukleoproteidlar - tarkibiga oqsildan tashqari nuklein kislotalar ham kiradi. 

Nuklein  kislotalar  muhim  biopolimerlar  hisoblanadi,  ular  irsiyatda  katta  rol 

o‘ynaydi; 

---

-  lipoproteidlar  -  oqsildan  tashqari  lipidlarga  ham  ega.    Membrana  va 

protoplazmada uchraydi. Kleykovina oqsilarini shakllanishida qatnashadi; 

- fosfoproteidlar - oqsildan  tashqari  fosfor kislotasiga ham ega bo‘ladi.  Ular 

yosh organizmni oziqlantirishda muhim rol o‘ynaydi. Masalan, kazein - sut oqsili.