Toshkent kimyo-texnologiya instituti shahrisabz filiali 19-20-Ma’ruza: Oziq-ovqat lipidlari va ularni tahlil qilish Reja

MOYLAR TAXLILIDA KOLORIMETRIYANING QO’LLANILISHI 
Kolorimetriya kolorimetrik reaksiya maxsulotini yorug’lik nurini ko’rinuvchi 
spektrlarini yutishi orqali o’lchashga asoslangan. 
Kolorimetrik reaksiya esa, bu reaksiya natijasida rangsiz maxsulotning rang 
xosil qilishidir. Bu usulga yana yorug’lik filtrlari yordamida, yorug’lik spektrlarini 
ayrim qismlarini ajratib, har qanday rangli moddalarning yorug’likni yutish 
qobiliyatini aniqlovchi uskunalarni qo’llash ham kiritilgan. Keyingi yillarda bir 
qator maxsus filtrlar, xususan, ulrabinafsha va infraqizil spektrlar uchun 
interferension filtrli sodda fotometrlar ishlab chiqilgan. Ular fotometrlar yoki 
absorbiometrlar deyiladi. Yorug’lik oqimini o’lchash usuliga ko’ra vuzual va 
fotoelektrik 
turlari 
mavjud. 
Kolorimetriyaning 
maqsadi 
eritmalarning 

---

 
konsentrasiyasini aniqlash va ayrim hollarda ko’p komponentli sistemalarni taxlil 
qilishdir. Lekin, bu usulning qo’llanish chegarasi spektroskopiyaga nisbatan ancha 
chegaralangan. 
Kolorimetriyaning vizual usullari standart eritmalar va taxlil qilinayotgan 
moddalarning ranglarini solishtirishga asoslangan. Bulardan eng soddasi standart 
shkala usuli bo’lib, shkalalar ma’lum konsentrasiyali eritmalardan xosil qilingan. 
Taxlil qilinayotgan moda rangi qaysi shkala rangiga mos kelsa, uning 
konsentrasiyasi modda konsentrasiyasi, deb qabul qilinadi. Bunda juda to’q rangda 
bo’lmagan eritmalar, bir xil probirkalarda va bir xil yoritish sharoitida 
solishtiriladi. 
Eritmalar konsentrasiyasini aniqlashning mukammalroq usuli konsentrasion 
kolorimentrlarni qo’llashdir. Bu usulning mohiyati shundaki, rangli eritmalarning 
yorug’likni yutish qobiliyatini ular yutish qalinligini o’zgartirish yo’li bilan 
tenglashtirishdan iborat. 
Yutilish qonuniga amal qilgan xolda, standart eritmaning konsentrasiyasini 
bilgan holda (Sst) eritmalar qatlami qalinligini o’lchab, taxlil qilinayotgan eritma 
konsentrasiyasi (Sx) quyidagi 
Сст • d 
formula asosida hisoblanadi: 
С =
— 
dx 
Bunda, dst va dx - standart va taxlil qilinayotgan eritmalar qatlamining 
qalinligi. 
Kolorimetrlar ichida o’lchash uchun qulayi har xil filtrlar to’plami bo’lgan 
kolorimetrlardir. 
Masalan, kolorimetr KOL-1M, fotometrlar FM-56, FM-57, FM-58. 
Bularda standart va taxlil qilinayotgan modda orqali o’tayotgan yorug’lik 
oqimlari, o’lchash diafragmalari yordamida, tenglashtiriladi. Diafragmalar 
shkalalarida optik zichlik va o’tkazuvchanlik birliklari keltirilgan. Okulyar ikkala 
qismining bir xil yoritilish sharti bajarilgan holda quyidagicha nisbat o’rinli 

---

 
bo’ladi: 
С = Сст
D
 
D
 ст 
Bunda, Dx - taxlil qilinayotgan eritmaning optik zichligi. 
D
sm 
va S
sm 
-
standart eritmaning optik zichligi va konsentrasiyasi. 
Vizual kolorimetrning ishlash prinsipi qisqacha shundan iborat: yorug’lik nuri 
ikki oqim qilib, taxlil qilinayotgan modda va standart eritmali ikki stakan orqali 
o’tkaziladi. Ikkita ko’rish yuzasida o’ngida chap stakan, chapida o’ng stakan rangi 
kuzatiladi. Maxsus moslama yordamida ranglar tenglashtiriladi. Stakanlardagi 
suyuqlik qatlami qalinligi 5mm dan 30mm gacha bo’lishi mumkin. 
Fotoelektrik kolorimetrlarda yorug’lik oqimi fotoelementlar yordamida 
aniqlanadi va o’lchanadi. Ko’proq ular differensial sxemada ishlatiladi. Eng keng 
tarqalgan fotokolorimetrlar FEK-M, FEK-N-54, FEK-56. 
Fotoelektrokolorimetrning ishlash prinsipidagi asosiy farq shukdaki, ikkita 
oqimga yo’naltirilgan yorug’lik nuri fotoelementga yo’naltirilib, ular differensial 
sxema bo’yicha yoqilgan va oqimlar tengligida o’lchovchi uskuna nolni ko’rsatadi. 
Taxlil qilingan modda ikkinchi oqim yo’nalishiga qo’yilib, yorug’lik yutilishi 
hisobiga nol xolat buziladi va u yana diafragmani o’zgartirish yo’li bilan 
tenglashtiriladi. Diagfragmaning o’zgarishi optik zichlik (D)ning o’zgarishiga 
moslashtirilgan. 
Lipidlar tadqiqotida kolorimetriya erkin va bog’langan gossipolni aniqlashda, 
moylar tarkibidagi fosfatitllarni, antioksidlovchi moddalarni aniqlashda, margarin 
tarkibidagi vitamin A ni, gidrogenizasiya qilingan yog’da nikel miqdorini aniqlash 
kabi taxlil jarayonlarida qo’llaniladi.