Toshkent kimyo texnalogiya instituti yangiyer filyalli

Oddiy aromatik efirlar yoki oddiy fenol efirlar. Oddiy aromatik efirlar fenolning gidroksil gruppasiga vodorod atomining radikallariga o'rin almashinishidan hosil bo'ladi.

Fenolatga galoid alkillar ta'sir ettirib aromatik efirlar olinadi.

C6H5ONa + RI -> C6H5OR + NaI

Aromatik efirlardan dimedrol tibbiyotda ko'p ishlatiladi.

2 Murakkab efirlar : Karbon kislotalarning spirtlar bilan o'zaro ta'sirlashuvi eterifikatsiya reaksiyasi deyiladi. Eterifikatsiya reaksiyasi natijasida murakkab efir hosil bo'ladi. Demak murakkab efirlar karbon kislotalar bilan spirtlar hosil bo'lgan murakkab moddalardir. Ularning umumiy formulasi quyidagicha ifodalanadi:

O

R1 - C - O - H kislotalarning umumiy formulasi.

R2 - CH2 - OH spirtlarning umumiy formulasi.

O

R1 - C - O - R2 murakkab efirlar umumiy formulasi.

O

R1 - C - O - R2 formuladagi R1 va R2 lar istalgan uglevodorod radikallari bo'lishi mumkin. Masalan :

O

CH3 - C - O - CH3 sirka metil efiri

O

CH3 - C - O - CH2 - CH2 sirka etil efiri

Murakkab efirlar xushbo'y hidli organik moddalar bo'lib tabiatda turli xildagi o'simlik gullarida mevalar tarkibida uchraydi. Masalan: moy kislotasining metil efiri nok hidini moy kislotasining etil efiri ananas hidini sirka kislotasining izobutil efiri banan hidini beradi. Asalri mumining tarkibida asosan palmitin kislotasining miritsil efiri bo'ladi.

Murakkab efirlar xalq xo'jaligida qimmatli xomashyodir. Ulardan parfyumeriya sanoatida turli xildagi atir, atir sovunlar tayyorlashda tabbiyatda oziq - ovqat sanoatida palimerlar sun'iy tolar turli xildagi yelimlar lak va bo'yoqlar olishda ishlatiladi.

Yuqori molekulyar massali karbon kislotalar bilan ko'p atomli spirt glitserindan hosil bo'lgan murakkan efir yog'lar deb ataladi. Siz bilgan tumushda keng ishlatiladigan o'simlik va hayvonlardan olinadigan yog'lar ana shu turdagi murakkab efirlardir.

Ko'pchilik yog'lar tarkibidaga to'yinga bir atomli karbon kislotalarning gomologlaridan palmitin va stearin kislotalari hamda to'yinmagan bir atomli karbon kislota - olein hamda linol kislotalarining radikallari kiradi :

C15H31 - COOH palmitin kislotasi

C17H35 - COOH stearin kislotasi

C17H33 - COOH olein kislotasi

C17H31 - COOH linol kislotasi

Molekulasi tarkibidagi kislota to'yinmagan bo'lsa suyuq holatda bo'lib ularni moylar deb ataymiz va bu moylar asosan o'simliklar tarkibida bo'ladi. Masalan, paxta kungaboqar zig'ir moylari.

Hayvonlardan olinadigan yog'lar odatda qattiq holatda bo'ladi. Buning sababi to'yingan kislotaning murakkab efiri ekanligidadir. Masalan mol qo'y yog'lar. Suyuq moylar tarkibidagi uglerod radikalining qo'shbog'lari vodorod bilan to'yintirilsa ya'na gidrogenlansa to'yingan holatda holatda o'tadi. Natijasi suyuq moy qattiq yog'ga aylanadi. Sizga yaxshi tanish bo'lgan margarin sanoatda o'simlik moylarini gidrogenlab olinadi.

Sovunlar. Sovunlar yuqori karbon kislotalar masalan stearin C17H35COOH yoki olein C17H33COOH kislotalarning natriyli tuzlaridir. Ularning kaliyli tuzlari esa suyuq sovunlar. Sovunlarning ishlatilish sohalarini siz juda yaxshi bilasiz. Insonlar juda qadim zamonlardan buyon sovun sovun olish yo'llarini bilishgan va amaliyot sovun olish uddasidan chiqishgan. Qattiq suvda oddiy kirsovundan ( R - COONa ) foydalanib kir yuvilganida sovunni ma'lum bir qismi qattiq suv tarkibidagi kalsiy va magniy kationlari ( Ca +2 , Mg +2 ) bilan cho'kmaga tushib qoladi. Natijada buyum yaxshi oqarmaydi.

Hozirgi paytda kirsovunlarning o'rnini bosuvchi sintetik yuvish vositalaridan foydalanish keng yo'lga qo'yilgan. Sintetik yuvish vositalari neftni qayta ishlash jarayonlarida hosil bo'luvchi mahsulotlarga sulfat kislota ta'sir ettirib olinadi.