Тошкент кимё-технология институти “менежмент ва касб таълими” факултети



Download 1,6 Mb.
Pdf ko'rish
bet106/126
Sana23.01.2023
Hajmi1,6 Mb.
#901485
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   126
Bog'liq
Товаршунослик 2-курс

2.
 
Ёғочнинг тузилиши, турлари ва хоссалари 
Дарахтнинг та на си ёғочнинг асосий кихми бўлиб, бинокорлик материали 
сифатида ишлатилади. Ёғочнинг тузилиши кундаланг, радиал ва тангенциал 
(порсу) киркимларига қараб урганилади (60расм).
Ёғоч тана укига тик текислик буйича кундаланг кесилади, радиал кесим 
тананинг радиуси буйича утади ва тангенциал кесим дарахт танаси буйлаб 
марказидан бирмунча масофада кетади.Кундалангварадиалкесимлардапуст- 
лок_1,узактевараги2,камбий 3, ядро 4ва узак 5куриниб турибти.Пустлок 
ьдарахтни шикастланишлардан асрайди. Уташқикатлам—пуст билан ички катлам 
луб(флоема)дан иборат.Камбийь дарахт ниустирадиган ва пустлогини 
йугонлаштирадиган тирик х_у-жайралардан иборат.
Камбийдан сунг ядро тевараги ва ядро жойлашган бўлиб, юпка концентрик 
катламлардан иборат була-ди. }қар бир катлам дарахтнинг йиллик вегстацион 
усиш даври мобайнида хосил бўлиб, йиллик катлам ёки йиллик зсалка Дарахт 
таиасииннг кундаланг кесими дейилади. Йиллик халқкалар дарахтнинг ёшини 
курсатади. Тана марказида ёғочнинг узак деб аталувчи энг бушақ к;исми туради. 
Ёғоч таркибига 40—50 фоиз целлюлоза, 20—30 фоиз лигнин, 20—30 фоиз 
гемицеллюлоза, 3—8 фоиз смола ва кул хосил килувчи моддалар киради.


Бинокорликда ишлатилувчи ёғоч навлари нинабаргли ва япрокли навларга 
бўлинади. Карагай, тилогоч (ирбит), сибир писта (кедр), оқ карагай ва бошқалар 
иинабарг турларга, дуб (эман), қайин, тогтерақ шумтол, крракайин, зирк (ольха), 
терақ заранг ва бошқалар япрокли турларга киради. Нинабарг зот ёғочлар юк 
тушадиган бинокорлик конструкциялари, шпаллар симёғочлар, устун, козиклар, 
дурадгорлик ашёлари, фанералар тайёрлашда, гидротехника иншоотларини 
қуришда, кўприксозликда ва бошқа жой-ларда кўпроқ ишлатилади. Чунки 
уларнинг танаси тугри ва узун, юкори ва пастки кисмларининг йугонлиги бири-
биридан кам фаркқ килади, ёғочининг сифати хам яхши. Дуб, шумтол каби 
каттик; ёғочли япрокли зотлар юк тушадиган бинокорлик конструкцияси 
деталларини, паркет, фанера, эшик ва панеллар, турли дурадгорлик ашёлари ва 
хрказоларни тайёрлашда, ёғочи юмшоқ япрокли зотлардан мувакдат бинолар ва 
иншоотлар конструкцияларининг деталларини тайёрлашда, шунингдек эшиқ 
дераза, плинтус, са>;на-сури, пушиш, яшиқ турли
бетон
ишларига 
кетадиган опалубкалар
тайёрлашда фойдаланилади.
Намлиқ гигроскопиклик ва сув утказувчанлиқ суви крчиш ва шишиш, зичлиқ 
хажмий масса, иссиқ утказувчанлиқ коррозияга чидамлилиқ механик пи-шнклик 
ва ҳоказолар ёғочнинг асосий хоссаларидир.
Намлик (W) ёғочнинг хоссаларига катта таъсир этади. У қУРУқ ёғочнинг 
массасига нисбатан фоиз >;исобида аникланади ва W = — --- L 100 m, формуласи 
билан х.исоблаб чикдрилади.
Бундаги т2 —қул ёғоч намунасининг массаси, г; тх — крқ-курукқ намунанинг 
массаси, г.
Ёғоч таркибидаги намлик х.ужайра бушликлари ва х.ужайралар уртасидаги 
бушликда жойлашувчи капилляр намликка ва ҳужайра деворларида жойлашувчи 
гигроско-пик намликка бўлинади. Янги йикитилган дарахт ёғочининг намлиги 
35— 40 фоиз, очиқ ҳаводаги куруқ ёғочники 15—20 фоиз, уй ичидаги қурукқ 
ёғочники 8—13 фоиз ва хул ёғочники '100 фоиз ва ундан кўпроқ. Доимий нисбий 
намлик ва х.арорат билан ҳавода узоқ туриб колган ёғочнинг намлиги мувозанат 
намлиги дсйилади, гигроскопик намликнинг энг кўп микдорига мувофик; келувчи 
намлик толаларпииг туйиниш нуқтаси дейилади.
Ёғочнинг физик-механик хоссалари синаладиган шарт-ли меъёрдаги 
(стандарт) намлиги стандартлаш комисси-ясининг тавсияларига кура 12 фоизга 
баравар дсб кабул қилинган. Ёғочнинг гигроскопиклиги юксак бўлганлигидан 
унинг намлиги х.авонинг нисбий намлигига қараб ўзгаради. Гигроскопиклик 
ёғочнинг зичлиги хажмий массаси, иссиқ утказувчанлиги ва пншиклиги 
ўзгаришларига, ёғоч конструкцияларни бино ва иншоотларда ишлатиш жара-
ёнида уларнинг улчамлари ўзгаришига сабаб бўлади. Гигроскопикликни 
пасайтириш учун ёғочнинг юзига бўёққ ва лок суртилади, унга тсрмик ёки 
кимёвий ишлов берилади. Ёғочнинг сув сингдирувчанлиги муайян вакт 


мобайнида намуна юзидан сизиб утган сув микдори (г/см ) аникланади ва бу 
микқдор ёғочнинг зотига, унинг дастлабки намлигига, кесилиш хусусиятига ва 
бошқа богликқ бўлади. Гигроскопик намликнинг жараёнида ёғочнинг буйлама
ва хажмий
У - — 1 о
формуласи билан аникланади. Бундаги Vj ва V2 — намуналарнинг 
қуритишгача ва қуритишдан кейинги хажми, см .
Куриб тоши кочиш курсаткичи хажмий тош кочиш коэффициент К0 билан 
аникланади. Бу коэффициент ёғочнинг бугланаётган 1 фоиз гигроскопик 
намликдаги ёғочнинг хажмий тош крчишини курсатади:
W'
бундаги W — намунанинг намлиги, %.
Ёғочнинг турли йуналишларда қуриб тоши нотекис крчиши натижасида 
конструкцияларнинг айрим элемент-лари билонгланиб, уларда ёриклар пайдо 
бўлади. Гигроскопик намлик толаларнинг туйиниш нуктасига кадар 
кўтарилганида ёғоч шишиб, х.ажми катталашади. Куриб тош крчиш ва шишишни 
камайтириш учун ёғоч материаллар ва ашёларнинг ишлатилиш шароитларига 
мувофикқ келадиган намликдаги ёғоч ишлатилади. Ёғочнинг зичлиги дарахтнинг 
навита қараб 1,29 дан 1,57 г/см гача боради. қажмий масса дарахтнинг намлиги ва 
навига богликқ бўлади. Меъёрдаги намликда нинабаргли дарахтларнинг хажмий 
массаси урта ҳисобда 600 кг/м , япрокущ дарахтларники 520 дан (аргувон ва 
зиркда) то 750 кг/м гача (дубда) боради. Ёғочнинг иссиқ утказувчанлиги паст, 
зичлик ва намлик кўпайиши билан ёғочнинг иссикқ утказувчанлиги ортади. Тола 
буйлаб иссикқ утказувчанлик коэффициента толанинг кундалангига бўлган 
иссикқ утказувчанликдан тахминан 2 баравар кўп. Ёғоч ишкрр, туз ва кўпчилик 
органик кислоталар эритмаларининг таъсирига ғоятда чидамли. Аммо минерал 
кислоталарнинг, айникса нитрат кислотанинг эритмаси, шунингдек денгиз суви 
ёғочни увалантириб юборади, чунончи концентрация кутарилиши билан 
увалантириш таъсири хам кучаяди. Нинабарг зотларнинг ёғочи япрокли 
зотларнинг ёғочига нисбатан емирувчи мухит таъсирига кўпроқ коррозион 
чидамли эканлиги аникланган.
Ёғоч ёнадиган материалдир: унинг кумирга айланиш хқарорати 120—150°С, 
алангаланиш ҳарорати 250—300°С. Ёғочни ёнишдан асраш учун унга утдан 
саклайдиган таркиб (антипирен) сингдирилади, утдан саклайдиган суюкқ 
материалларга буялади, ашёларнинг бети ёнмайдиган материаллар билан сувалади 
ва хрказо. Ёғочнинг сикилиш, чузилиш ва эгилишга пишиклиги хам толала-
рининг йуналишига богликқ бўлади: зичлик ошиши билан ортади ва намлик 
кутарилиши билан камаяди. Ёғочнинг тола буйлаб сиқилишга пишиклигининг 15 


фоиз намликдаги пишикликка богликлигини 27-жадвалда берилган ракамлар 
курсатиб турибди.
Зоти
Зичлиқ г/см
Сикилишга пиши клик хадди, МПа
Нинабарглилар:
ирбит
0,68
52
кара гай
0,53
44
цора
карагай
0,46
42
листа
карагай
0,44
35
Япрокли зотлар:
дуб
0,72
52
шумтол
0,71
51
цора кайин
0,65
46
кайин
0,64
45
зирк
0,52
37
терак
0,47
35
Ёғочнинг толага кундаланг тушувчи сикилишга пишиклиги тола буйлаб 
сикилишга пишиклигининг тахминан 10—30 фоизини ташкил қилади. Тола 
буйлаб чузилишга пишиклик ёғочнинг тола буйлаб сикилишга пишиклигидан 2—
3 баравар юкори, эгилишга пишиклиги эса 1,5—2 баравар кўпроқ. Аммо ёғочнинг 
тола кундалангига чузилиш ва эгилишга пишиклиги жуда паст.
Дарахт 
танасининг 
меъёрдаги 
тузилиши 
ва 
ташки 
шаклининг 
бузилишларидан, турли шикастликлар ва касалланишдан вужудга келувчи 
қусурлар дарахтнинг хоссаларига анча таъсир этади. Ёғочнинг кқсурлари ёғоч 
материаллар ва ашёларнинг сифатини пасайтириб юборади. шунинг учн хам улар 
ёғочнинг навини белгилашда пишиклик курсаткичлари билан бирга дастур 
бўлади. Қусурлар дарахтларнинг усиш жараёнида вужудга келувчи бирламчи 
қусурларга ҳамда ёғочни ишлатиш ёки уни сақлашда вужудга келувчи иккиламчи 
қусурларга бўлинади. Сербутоклиқ эгрилиқ буранглиқ билонгилиқ учи сари 
ингичка тортиш ва бошқа иллатлар бирламчи нуқсонларга, сриклар, могор босган, 
чириган, қурт еган ёғочлар иккиламчи қусурларга киради. Дарахт танасидаги 
бутоклар ёғочнинг энг кўп тарқалган зарар қусуридир. Бутоклар бир жинсли 
тузилишни бузади, пишикликни пасайтиради ва ёғочга ишлов беришни 
қийинлаштиради, замбуруг касалликлари тарқалишига манба булиши мумкин. 
Шунинг учун хам бинокорлик конструкцияларининг масъул эле-ментларини ясаш 
учун бутоқсиз ва бошқа кқсурлардан холи сархил текис ёғоч ишлатилади. 
%ийшш$лик — тананинг узунлик буйлаб қийшайганлиги нафли ёғоч материал ва 
ашё 
чиқишини 
камайтиради. 
Танада 
ёғоч 
толаларининг 
винтсимон 


жойлашишидан иборат буранглик ёғочнинг сифатини пасайтиради ва уни 
ишлатишни чеклайди. Буранг ходаларни арралаб олинган тахта ва бруслар унча 
пишиқ булмайди. Ёғоч толаларининг тулкинсимон чал каш жойлашишидан 
билонгилик қусури пайдо бўлади. Билонгилик ёғочнинг эгилишга шшшклигини 
пасайтиради, материалга ишлов беришни кийинлаштиради, лекин ёнгоқ, Карелия 
кайини каби баъзи билонги ёғоч навларининг қирқимлари куркам гул беради ва 
безак ишларида фойдаланилиши мумкин. Ингичка тортиш — дарахт танасининг 
илдиз бугзидан учи сари тана йугонлигининг белгиланган меъёрдан 
ингичкалашиб кет шли бўлиб, нафли ёғоч чиқиш фоизини камайтириб юборади. 
Ёриклар — дарахтнинг усиш ва ёғочнинг нотекис қуриши жараёнида 
толаларининг у зала ажралишидан вужудга келади. Ёриклар ёғочнинг 
яхлитлигини бузади, унинг чиришига сабаб бўлади, нафли ёғоч-тахта материаллар 
ЧИҚИШ фоизини камайтиради. Ёғочдаги могорлаган ва чириган жойлар — 
ёғочнинг бузувчи замбуруглар таъсирида вужудга келган кқсурлари бўлиб, усиб 
турган, шунингдек кесилган дарахтни, ёх.уд кз'рилиш конструкция элемент-
ларини шикастлантириши мумкин. Дубнинг оқ могори, буз могори ҳамда япрокли 
дарахт зотларининг оқ могори замбуругларнинг энг хавфли турларидир. 20—35°С 
х.арорат ва 20—70 фоиз намлик ёғочга замбуруг тушиши энг қулай шароитлар 
ҳисобланади. 20°С дан паст ҳароратда ёғоч чиримайди. Сернам шароитларда 
турадиган ёғочни мух.офазалаш учун унга замбуругларни захарлайдиган ва 
қирадиган антисептик моддалар билан ишлов берилади. Натри й фторид, антрацен 
мой, сланец мойи, битум, силикат ва гил пасталар энг кўп тарқалган антисептик 
моддалар хисобланади. Қурт тушган ёғоч — х.ашаротлар вужудга келтирадиган 
кусурдир. Мебель ва хонаки ёғоч қурти, термитлар энг кул тарқалган 
зараркунанда хашаротлардир. Ёғочда диаметри 2 мм ва ундан каттароқ думалоқ 
ёки овал тешиклар, йуллар, шунингдек пустлоқ остидаги ариқчалар қурт еган 
жойларнинг хос турларидир. Қурт еган ёғочнинг пишиклиги пасайиб кетиб 
чиришга мойил бўлади, шунинг учун хам улардан иморатсозликда фойдаланиб 
булмайди.

Download 1,6 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   102   103   104   105   106   107   108   109   ...   126




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish