Toshkent farmatsevtika instituti

sistemasi va endokrinologiya

Umurtqali hayvonlar organizmidagi ko`p milliardli hujayralar morfologik va funktsional tuzilishiga ko`ra bir necha o`n hujayralar tipiga taqsimlanib, yuqori ixtisoslashgan to`qima, organ va sistemalarni tashkil qiladi. Evolyutsiya davomida hujayralararo o`zaro ta`sir natijasida modda va energiya almashinuvida hujayralararo axborot o`tkazish yoki signal sistemalari rivojlandi. Hujayralararo nazorat hujayra ichi nazorat mexanizmlarini (genetik, fermentativ, transport) takomillashtirdi va koordinatsiya qildi; to`qima, organ, organizm talablariga ko`ra hujayra metabolizmini boshqardi, natijada organizm ichki muhitining doimiyligi - gomeostazni ta`minladi.

Hujayralararo nazoratning bir qator turlari, darajalari va mexanizmlari mavjud. Turlari - ixtisoslashmagan va ixtisoslashgan nazorat; darajalari - mahalliy va umumiy nazorat; signal birikmalari – hujayralararo o`tkazish mexanizmlari - kontaktli va gumoral mexanizmlar. Ixtisoslashmagan nazorat har xil turdagi
hujayralar tomonidan ishlab chiqariladigan, sarf bo`ladigan birikmalar (masalan, yog` kislotalari, glyukoza, aminokislotalar, mononukleotidlar, ionlar ) ta`sirida namoyon bo`ladigan signal effektlari hisobiga amalgam oshiriladi. Erkin yog` kislotalari yog` to`qimasi yoki jigar va mushaklarda yonilg`i sifatida ishlatiladi. Yuqori kontsentratsiyalarda glikoliz tezligini sekinlashtiradi va nafas olish hamda oksidlanishli fosforlanishning o`zaro bog`liqligini kamaytiradi; Ca²⁺ - sekretsiya

jarayonlarini sekinlashtiradi. Ixtisoslashgan hujayralararo bioregulyatorlar

kimyoviy strukturalari, xossalari, hosil bo`lish joyidan qat`iy nazar umumiy fiziologik signal funktsiyalariga ega bo`ladi. Informonlarning (informatsiyani o`tkazuvchi moddalar) utilizonlardan farqi ular hujayralar tomonidan hujayralararo bo`shliqqa ajratiladi; hujayralar tomonidan plastik va energetik manba sifatida o`zlashtirilmaydi, tanlab ta`sir qiladi, juda yuqori darajada ixtisoslashgan biologik faollikka ega (10<sup>-11</sup> – 10<sup>-6</sup> mol/l). Hosil bo`lish joyi, ta`sir qilishi, tarqalganligi va hujayralararo transport usuliga ko`ra informonlar bir necha turlarga bo`linadi.

420

13.2. Gistogormonlar (to`qima gormonlari) va to`qima