Toshkent farmatsevtika instituti

12.29. Oqsillar va aminokislotalar almashinuvini boshqarilishi
Odam organizimiga tushayotgan oziqa oqsilini sifati azot balansi bilan o`lchanadi. Birorta almashinmaydigan yoki yarim almashinadigan aminokislotani oziqa ratsionida bo`lmasligi oqsil sintezini buzilishiga olib keladi. Ushbu holat oqsil sintezlanishida ishtirok etadigan boshqa almashinadigan aminokislotalarga ham ta`luqli.
Erkin aminokislotalar oddiy diffuziya yo`li orqali qondan to`qima oldi suyuqliklaridan organ to`qimalarga (bosh miyaga ham) tanlab taqsimlanadilar. Tanlab taqsimlanish mexanizmi aniq emas. Aminokislotalar balansini boshqarilish yo`llari bo`lishi mumkin: 1) ichak epiteliyasidan aminokislotalar transporti (so`rilishi);
periferik to`qima (ichiga o`tishi);
buyrak kanalchalarida rearbsorbtsiya. Aminokislotalar membranali transporti insulin bilan stimullanadi. Bundan tashqari insulin va shunga o`xshash
gormonlar biosintez reaktsiyalarida aminokislotalarni iste`mol qilinishi yoki to`qimalarda oqsillarni parchalanish tezligini o`zgartirishi mumkin. Insulin, samototropin, tireoid gormonlari, jinsiy gormonlar fiziologik sharoitda, turli sintetik jarayonlarda, oqsil biosintezida, aminokislotalar sarflanishini boshqaradi. Glyukokartikoidlar–oqsillar parchalanishini, aminokislotalarni oqil biosintezida ishlatilishini tezlashtiradi.
Oqsillar azot tutuvchi modda bo`lganligi tufayli organizmda oqsil almashinuvi holatini baholashda azot miqdori o`lchanadi. Ovqat mahsulotlari biologik qimmatini xarakterlovchi usullardan biri azot balansini, ya`ni organizmga ovqat bilan

412

kirayotgan azot miqdori bilan undan ajralib chiqayotgan azot miqdori orasidagi farqni aniqlashdir. Sog`lom, normal miqdorda oqsili bo`lgan ovqatlanishda azot muvozanati o`rnatiladi, bunda kiritilayotgan azot uning sariflanishini to`la qoplaydi. Manfiy azot balansida uni kiritilishiga nisbatan chiqarilishi ko`proq. Bunday holat oqsil tanqisligida, yuqumli kasalliklarda, hazm apparati faoliyati buzilishida, qusishda kuzatiladi. Musbat azot balansida azot chiqarilishiga nisbatan ko`proq kiritiladi va u organizmda to`planadi. Mazkur ko`rinish oqsil biosintezi oshishi bilan bog`liq bo`lgan holatlarda – homiladorlikda, o`sish vaqtida ya`ni o`smirlik davridagi yoshlarda, jadal o`sayotgan o`smada va boshqalarda ro`y beradi.