Toshkent farmatsevtika instituti tibbiy va biologik fanlar kafedrasi mikrobiologiya, virusologiya va

6.
 
Talabalarning o’z ustida ishlashi lozim bo’lgan uslubiy qo’llanma (nazariy 
material).
Zaxmning mikrobiologik diagnostikasi 
Zaxm qo’zg’atuvchisi spiroxetalar oilasiga Treponema avlodiga va bu avlodga patogen 
Treponema pallidum, Treponema pertenue, Treponema bejel, Treponema carateum va ko’plab 
saprofit trponemalar kiradi. Ularning tuzilishi protoplazmatik silindrdan iborat bo’lib, ularning bir 
uchida subterminal joylashgan disklardan boshlanib protoplazmatik silindr atrofida o’q fibrillalar 
o’rab ikkinchi uchidagi shunday disklarga birikadi. Treponemalar o’ta harakatchan, ularda asosan 
uch xil harakat formasi kuzatiladi: o’z o’qi atrofida aylanma harakat, egilgan-bukilgan va 
vintsimon (shtopor). Sporasi yo’q, kapsula hosil qilmaydi, gram manfiy, anilin bo’yoqlari bilan 
Gram usulida bo’yalmaydi. Romanovskiy –Gimza usulida bo’yalganda oq pushti rangga kiradi 
(pallidum-oqish), nomi ham shundan kelib chiqqan. 
Zaxm qo’zg’atuvchisini yana bir o’ziga xos xususiyati oziqli muhitlarda ko’paytirilganda 
o’zining virulentlik xususiyatini yo’qotib qo’yishidir. Shuning uchun diagnostikada bakteriologik 
usul qo’llanilmaydi. Zaxm kasalligida asosan bakterioskopik va serologik usullar qo’llaniladi. 
Bakterioskopik tekshiruv (20-sxema). Zaxmning birlamchi va ikkilamchi bosqichlarida 
bakterioskopik usuldan foydalaniladi. Zaxmning qaysi bosqichida bo’lmasin tekshirish 
materialining to’g’ri olishga e’tibor berish lozim. 
Birlamchi zaxmda trepanemalar biriktiruvchi to’qima tolalari oraliqlarida, zararlangan joyni 
periferiyasida, limfatik tugun, va qon tomirlari atrofida ko’p yig’iladi. 
Ikkilamchi zaxmda esa treponemalar hali bitib ulgurmagan shankr, eroziyalangan papula, 
serbar kandilomalarning to’qima oraliq kanallarida,
og’iz bo’shlig’ida joylashadi. Material olishda qattiq shankr, eroziya, papula, serbar kandiloma 
yuzasi dastlab fiziologik eritmaga ho’llangan paxta yoki doka tampon bilan, keyin quruq paxta 
bilan artib tozalaniladi. Agar yaralar qora po’st bilan qoplangan bo’lsa, u holda uni avaylab 
namlab, so’ngra ehtiyotlik bilan ko’chirib olib tashlanadi. 
To’qima suyuqligini siqib chiqarish usuli. Shifokor (rezina qo’lqop bilan ishlash zarur) yoki 
bemorni o’zi chap qo’li bilan bosh va ko’rsatkich barmoqlari yordamida yoki pinset bilan 
yaraning ikki chetini sekin siqa boshlaydi, agar qon chiqsa, uni artib tiniq to’qima suyuqligi 
chiqqunga qadar kutib turiladi.Siqish mobaynida bir necha sekund to’xtab, keyin yana massajga 
o’xshatib siqilsa, to’qima suyuqligi yaxshi ajraladi. To’qima suyuqligi Paster pipetkasi yordamida 
olinib surtmalar tayyorlaniladi. 
Tirnash usuli. Bu siqib chiqarish usuliga nisbatan kam ishlatilsa-da, ba’zan yaxshi natija 
beradi. Bachadon bo’ynidagi, og’iz bo’shlig’idagi eroziyalardan, shuningdek serbar 
kandilomalardan suyuqlik olishda bu usuldan foydalaniladi. Yara fiziologik eritmaga ho’llangan 
paxta yoki doka tampon bilan, keyin quruq paxta bilan artib quritiladi, so’ng o’tmas skalpel, pinset 
yoki buyum oynasi qirrasi bilan 20-30 sekund davomida bir tomonlama sekin tirnaladi. 40-60 
sekunddan keyin tirnalgan joydan to’qima suyuqligi ajralib chiqadi. 
Kuydirish usuli. Bunda tekshiriladigan morfologik element yuzasi qizdirilgan platina bilan 
kuydiriladi, kuygan joyda pufakcha paydo bo’ladi. Pufakchadan olingan suyuqlik tekshiriladi. 
Eng qulay usul bu mikroskopning qorong’ulashtirilgan sathida oqish trepanemalarni tirik 
holda ko’rish. Trepanemalar bo’yab tekshirilganda (Romanovskiy-Gimza, Burri va Morozov 
usullari) tadqiqotchi trepanemalarni tirik ko’ra olmaydi. Preparatlarda trepanemalarni topish 
ko’rsatkichi 7-10 % dan oshmaydi. Bu yuqoridagi usullarni kamchiligidan dalolat beradi. 
Trepanemalarni tirik holda ko’rilganda esa, ularni odam organizmida uchraydigan boshqa 
saprofit trepanemalardan farq qilish mumkin. 
Trepanemalarni tirik holda “ezilgan” va “osilgan” tomchi usullarida ko’rib bo’lmaydi, 
chunki ularning ko’ndalang kesim sathi o’ta kichik bo’lib nur sindirish xususiyatini laboratoriya 
mikroskoplarida ko’rinmaydi, vaholanki yoritqichdan kelayotgan nur yo’lida shu nurni sindirishi 
mumkin bo’lgan o’lchamli mikrob yotsa, nur qisman yutilib, natijada, mikroorganizmlar ko’zga 
ko’rinadi. Zaxm qo’zg’atuvsining ko’ndalang kesimi o’ta kichik bo’lganligi sababli nur 
yutilmaydi va trepanemalar yuqorida keltirilgan usullarda ko’rinmaydi. Qorong’ulashtirilgan 

---

167 
maydonda ko’rilganda, yoritgich nurlari yonboshdan tushiriladi va ularni bir qismi ob’ektivga 
yetmaydi, ya’ni ko’rish maydoni qorong’i bo’lib ko’rinadi. Agar mana shu yorug’lik yo’lida, 
mikroorganizmlar va mexanik zarralar bo’lsa, bularda singan yorug’lik nurlari ob’ektivga tushib, 
unda akslanadi, natijada harakatdagi nur sochib turuvchi tasvir hosil bo’ladi (sxema 20).Bunday 
hodisalar tabiatda ham uchrab turadi. Masalan, berk binolarning teshik tirqishidan, derazadan 
tushadigan quyosh nurlari chang zarrachalarini yoritib, bizga ularni ko’rsatib beradi (Tindal 
fenomeni). 
Zaxmning bakterioskopik tekshiruvida ko’rsatilgan usullarning bajarilishi boshqa 
bo’limlarda bajarilgan usullardan farq qilmaydi.