Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kaedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

3-MAVZU. TOVAR-PUL MUNOSABATLARI BOZOR IQTISODIYOTINING 
ASOSIDIR 
 
1.
 
Natural va tovar ishlab chiqarish. 
2.
 
Tovar va uning xossalari. 
3.
 
Pulning vujudga kelishi, mohiyati va asosiy vazifalari. 
4.
 
Qiymat qonuni 
Tayanch iboralar 
Natural ishlab chiqarish; tovar ishlab chiqarish; tovarning iste'mol qiymati; tovar qiymati; aniq 
mehnat;  abstrakt  mehnat;  umumiy  ekvivalent;  pulning  vazifalari;  qiymat  o`lchovi;  muomala 
vositasi; jamg`arish vositasi; qiymat qonuni. 
 
 
 1-Natural va tovar ishlab chiqarish
 
Avvalo  bu  mavzuni  o`rganishni  biz  tovar-pul  munosabatlari  nima?  degan  savolga  javob 
berishdan  boshlaymiz.  Tovar-pul  munosabatlari-bozor  iqtisodiyoti  mohiyatini  tashkil  etuvchi 
munosabatlar:  tovar  ishlab  chiqarish,  tovarlarni  ayriboshlash  va  pul  muomalasiga  xos 
munosabatlarning  yaxlitligidir.Kishilik  jamiyati  rivojlanishida  tovar  ishlab  chiqarishdan  oldin 
natural ishlab  chiqarish  mavjud bo`lgan.Natural ishlab  chiqarish tarixan ibtidoiy jamoa tuzumida 
mavjud bo`lgan, ammo u hozirda ham primitiv tipdagi an'anaviy iqtisodiy tizimlarda ham mavjud 
bo`lishi  mumkin.  Natural  xo`jalikda  mahsulotlar  bozorda  sotish  uchun  emas,  balki  xo`jalikning 
o`zida  uning  xodimlari  va  yaratuvchilari  iste'moli  uchun  ishlab  chiqarilgan.Natural  ishlab 
chiqarish  alohidalashgan  xo`jaliklardan  iborat  bo`lgan.  Bu  esa  natural  ishlab  chiqarishga 
chegaralanganlik xos  ekanligini ko`rsatadi  va iqtisodiy jarayonlarni  bir  doirada qat'iy  mahdudlab 
qo`ygan,  tashqi  aloqalarning  shakllanishiga  yo`l  qo`ymagan.  Natural  xo`jalikda  xom  ashyoni 
topishdan  tortib,  mahsulotni  tayyor  xolga  keltirishgacha  bo`lgan  ishlarni  alohida  xo`jaliklarning 
o`zi  bajargan.  Ishlab  chiqarish  qo`l  mehnatiga  asoslangan.  Bu  esa  natural  xo`jalikka  bir  qancha 
asrlar davomida universal  qo`l  mehnati  xos  bo`lganligini ko`rsatadi. Ishlab chiqarishning  natural 
shakli  ishlab  chiqaruvchi  kuchlar  bilan  ishlab  chiqarish  munosabatlarining  shunday  darajasiga 
xosdirki, bunda  ishlab  chiqarishning asosiy  maqsadi  nihoyatda  chegaralangan  hamda  hajmi katta 
bo`lmagan 
va 
tarkibi 
jihatidan 
deyarli 
bir 
xil 
bo`lgan 
ehtiyojlarni 
qondirishga 
bo`ysundirilgan.Ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanib  borishi  natijasida  natural  ishlab 
chiqarishga  nisbatan  ishlab  chiqarish  unumdorligining  o`sishiga  mukammalroq  ishlab  chiqarish 
vositalarini qo`llashga sharoit yaratadigan tovar xo`jaligi vujudga kelgan, uning kurtaklari ibtidoiy 
jamoa  tuzumining  emirilishi  davrida  vujudga  kelgan.  Tovar  ishlab  chiqarish  shunday  xo`jalik 
tizimidirki,  bunda  mahsulot  yakka, alohida ishlab chiqaruvchilar  tomonidan ishlab  chiqariladi  va 
ularning  har  biri  biron  xil  mahsulot  ishlab  chiqarishga  ixtisoslashadi,  natijada  ijtimoiy  talabni 
qondirmoq  uchun  mahsulotni  bozorda  sotish  va  sotib  olish  zarur  bo`ladi.  Tovar  ishlab 
chiqarishning  vujudga  kelishi  va  mavjud  bo`lishining  ijtimoiy-iqtisodiy  asoslari-ijtimoiy  mehnat 
taqsimoti  ishlab  chiqaruvchilarning  alohidalashuvi,  ularning  iqtisodiy  mustaqilligidir.  U  yoki  bu 
jamiyatda  tovar  ishlab  chiqarishning  ijtimoiy-iqtisodiy  mohiyati,  tutgan  o`rni,  rivojlanganlik 
darajasi  va  amal  qilish  chegarasi  shu  jamiyatning  mulkiy  munosabatlariga  va  ishlab  chiqarish 
ixtisoslashuvining  teranlik  darajasiga  bog`liq  bo`ladi.Tovar  bozorning  asosiy  unsurlaridan  biri 
hisoblanadi.  Tovar  inson  mehnati  natijasida  bozorda  ayirboshlash  uchun  ishlab  chiqarilgan 
mahsulot. U insonning ma'naviy, jismoniy, ishlab chiqarish ehtiyojlarini qondiradi.