Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kaedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

5-Mulk turlari 
Mulkiy  munosabatlar turli tip,  shakl  va turdagi  mulkni  o`z ichiga  oladi.Mulk shakllari  - bu 
o`zlashtirishning  xarakteridir,  ya'ni  uning  ko`rinishi,  qiyofasi  majmuidir.  O`z  mehnati  evaziga 
o`zlashtirish,  o`zgalar  yaratgan  boylikni  tekinga  o`zlashtirish,  yakka  tartibda,  jamoa  bo`lib, 
sherikchilik  asosida  o`zlashtirish  borki,  ular  mulkchilikning  har  xil  shakllarini  bildiradi.  Xususiy 
mulk  -  ayrim  kishilarga  tegishli  va  daromad  topishga  qaratilgan  mulk.  Uning  ikki  ko`rinishi 
mavjud;  1)  individual-xususiy  mulk;  2)  korporativ-xususiy  mulk.  Individual  mulk  bor  joyda 
boylikni  o`zlashtirish  alohidalashgan  holda,  ayrim  mulkdor  tomonidan  amalga  oshiriladi. 
Korporativ-xususiy  mulk  deganda-  boylikni  individual  tarzda  o`zlashtirish,  lekin  mulkdorlar 
sherikchilik  asosida  ma'lum  guruhlarga  birlashgan  sharoitda  o`zlashtirish  tushuniladi.  Xususiy 
mulkdan  tashqari  shaxsiy  mulk  ham  borki,  u  ham  individual  o`zlashtirishni  bildiradi.  Ammo  u 
xususiy mulkdan farqliroq daromad topishga xizmat qilmaydi, balki shaxsiy ehtiyojni qondirishga 
qaratiladi. Jamoa mulki-boylikning muayyan maqsad yo`lida ayrim jamoalarga birlashgan kishilar 
tomonidan  birgalikda  o`zlashtirilishidir.Jamoa  mulki  mayda  mulk  egalarining  ko`ngilli  tarzda  va 
o`z  manfaati  yo`lida  turli  jamoalarga  birlashuvi  orqali  yuzaga  keladi,  uning  ob'ekti 
moddiy-ma'naviy  boyliklar,  sub'ekti  esa  jamoa  a'zolaridir.  Jamoa  mulkining  ko`payishi  ikki  yo`l 
bilan boradi: 1) jamoaga  yangidan kirgan kishilar bergan, ular  hissasining  umumiy  mulkka kelib 
qo`shilishi; 
2)jamoa 
olgan 
daromad 
bir 
qismining 
moddiylashib, 
mulk 
ob'ektiga 
qo`shilishi.Kooperativ  mulki-jamoa  mulkining  asosiy  turi,  har  xil  kooperativlarga  birlashgan 
kishilarning  umumiy  mulki,  mulkdagi  hissadorlikka  asoslangan  bo`lib,  guruhiy  mazmunga 
ega.Ijaraga olingan korxona jamoasi  mulki  - ijarachilar jamoasi o`zi ishlab topgan  mulk. Bunday 
korxonada  mulk  ikki  qismdan  iborat:  1)  korxona  egasiga  qarashli  mulk;  2)  jamoaga  qarashli 
umumiy  mulk.  Korxona  jamoasining  mulki  -  ishchi  va  xizmatchilar  jamoasi  davlatdan  yoki 
xususiy  mulk  sohibidan  sotib  olgan  va  umumiylashtirib,  birgalikdagi  o`zlashtiriladigan  mulk. 
Korxona  va  tashkilotlar  uyushmasi  (assotsiatsiyasi)  mulki  -  ma'lum  maqsad  yo`lida  uyushma 
tashkil  etganlarning  umumiy  mulki.  Ijtimoiy  tashkilotlar  mulki  -  ijtimoiy  tashkilotlar  partiyalar, 
kasaba  tashkilotlari,  xalq  harakatlari,  turli  fondlar  va  boshqalarga  a'zo  bo`lgan  va  o`z  ulushini 
qo`shgan  kishilarning  umumiy  mulkidir.  Diniy  tashkilotlar  mulki  -  dindorlar  tashabbusi  bilan 
vujudga kelgan tashkilotlarning mol-mulki.Mahalla mulki-mahalla ahlidan iborat jamoa doirasida 
unga qarashli boylikni hamjihatlik bilan o`zlashtirishdir. Davlat mulki- boylikni o`z vazifasini ado 
etish  uchun  davlat  tomonidan  o`zlashtirilishidir.  Bu  mulk  davlat  paydo  bo`lishi  bilan  vujudga 
keladi,  ammo  uning  maqsadi  va  miqyosi  o`zgarib  turadi.  Davlat  mulkining  paydo  bo`lishi  va 
rivojlanishi  quyidagilar  hisobidan  bo`ladi:  1)  mulkning  milliylashtirilishi;  2)davlat  mablag`i 
hisobidan  korxonalar  qurilishi;  3)  jamiyatda  yaratilgan,  ammo  boshqa  mulklarga  taalluqli 
daromadlar bir  qismining  soliq undirish orqali davlat byudjetiga  olinishi. Turli shakldagi mulklar 
bir-biridan  tamomila  ajralib  qolmaydi,  ularning  o`zaro  aloqasi  faqat  bozor  orqali  bo`lmay,  ular 
kirishib  ham  ketadi,  natijada  aralash  mulk  paydo  bo`ladi.  Aralash  mulk  muayyan  bir  ob'ektning 
turli mulkdorlar ishtirokida o`zlashtirilishini bildiradi. U hozirgi ochiq tipdagi qorishma aktsioner 
kompaniyalarida  aniq  ifoda  etiladi.  Bu  erda  xususiy  mulk,  jamoa  mulki  va  hatto  xorijiy  mulk 
hissadorlik  asosida  birlashadi.  Mulk  ob'ekti  birlashgan  holda  ishlatilib,  o`z  egalariga  daromad 
keltiradi.