116
Tarkibiy ishsizlik – ishlab chiqarish va yalpi talab tarkibidagi o`zgarishlar natijasida vujudga
keladigan ishsizlik.
Tsiklik ishsizlik – iqtisodiy siklning inqiroz fazasi bilan bog`liq ravishda vujudga k eladigan
ishsizlik.
Ishsizlik darajasi – ishsizlarning ishchi kuchi tarkibidagi foizli nisbati.
Ouken qonuni – ishsizlik darajasi va YaMM hajmining orqada qolishi o`rtasidagi nisbatning
matematik ifodasi.
1-Makroiqtisodiy
beqarorlik
va
iqtisodiyotning
tsiklligi. Iqtisodiy inqirozlar.
Har qanday mamlakat, shu jumladan industrial rivojlangan mamlakatlar ham iqtisodiy o`sishga,
hamda to`liq bandlilik va narxlarning barqaror darajasiga erishishga harakat qiladi, ammo uzoq
muddatli iqtisodiy o`sish bir tekis va uzluksiz bormaydi, u iqtisodiy beqarorlik davrlari bilan
uzulib turadi. Iqtisodiy o`sish ketidan doimo tanazzul kelib turadi. Vaqti-vaqti bilan ob'ektiv
qonunlarning o`zgartirib bo`lmaydigan ta'siri ostida takror ishlab chiqarish harakatida uzilishlar
paydo bo`ladi va bu uzilish iqtisodiyot nomutanosibliklarining keskin shaklda namoyon
bo`lishidir.
Iqtisodiy sikl deganda, odatda ishlab chiqarishning bir iqtisodiy holatidan, yoki bir inqirozdan
ikkinchisi boshlangunga qadar takrorlanib turadigan to`lqinsimon harakati tushuniladi. Sikl
inqiroz, turg`unlik, jonlanish, yuksalish fazalarini o`z ichiga oladi. Ana shu fazalarning har biri
rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga o`tish uchun sharoit yuzaga keladi.
Inqiroz ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi va siklning qayd etuvchi ifodasidir. U bir
siklni nihoyasiga etkazib, yana muqarar ravishda inqiroz bilan tugaydigan yangisining
boshlanishiga asos soladi; inqiroz vaziyatda asosiy kapitalning ortiqcha jamg`arilishi uning
hamma funktsional shakllarida namoyon bo`ladi. Inqirozdan keyin turg`unlik keladiki, uning
davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga etadi.
Jonlanish fazasining boshlanishi ozmi-ko`pmi darajada barqaror ishlab chiqarishning
kengayishiga o`tishni bildiradi.
Ish bilan ta'minlanish darajasining ortishi va foydalarning tez o`sishi jonlanishning yuksalish
bosqichiga o`sib-o`tishiga ko`maklashadi. Yangi sikl yuksalishning boshlang`ich nuqtasi
hisoblanadi. Yuksalish fazasida ish kuchiga bo`lgan talabning kengayishi ishsizlikning birmuncha
kamayishiga hamda ish haqining o`sishiga olib keladiki, buning oqibatida iste'mol tovarlariga
to`lovga qodir talab kengayadi. Pirovard talabning oshishi, o`z navbatida, iste'mol tovarlari ishlab
chiqaruvchi tarmoqlarga, bozorni kengaytirishga jadal turtki beradi. Raqobat va foyda ketidan
quvish oqibatida nomutanosibliklarning to`planib borishidan iborat zanjirli reaktsiya tezlashadi.
Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo`lib qoladi.
Alohida iqtisodiy sikllar bir-biridan davomiyligi va intensivligi bo`yicha keskin farqlanadi. Shu
bilan birga ularning hammasi bir xil fazalarga ega bo`ladi va har xil tadqiqotchilar tomonidan
turlicha nomlanadi. 6-chizmada ko`pchilik iqtisodchilari tomonidan tan olingan iqtisodiy sikl
ko`rsatilgan. Siklning eng yuqori nuqtasida, iqtisodiyotda to`liq bandlilik kuzatiladi va ishlab
chiqarish to`liq yoki deyarli to`liq quvvat bilan ishlaydi. Siklning bu fazasida narx darajasi o`sish
tamoyiliga ega bo`ladi, iqtisodiy faollikning o`sishi to`xtaydi.
Do'stlaringiz bilan baham: