Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kaedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

IЫM = 
истеъмол
даромад  x 100 va JЫM = 
жамгарма
даромад  x 100 
Jadvalda  keltirilgan  har  bir  daromad  darajasi  bo`yicha  IO`M  va  JO`Mni  hisoblab  ko`ramizki 
daromad ko`payib  borishi  bilan IO`M tushadi, JO`M  esa o`sadi. Haqiqatda soliqlar  to`langandan 
keyin  qolgan  daromad  yoxud  iste'mol  qilinadi  va  yoxud  jamg`armaga  ketadi.  Shu  sababli 
daromadning  iste'mol  qilinadigan  va  jamg`armaga  ketadigan  qismlari  daromad  har  qanday 
darajasining butun miqdorini qamrab oladi. qisqasi IO`MQJO`Mq1,0 yoki 100% bo`ladi.  
Daromad  o`simining  iste'mol  qilinadigan  qismi  yoki  hissasi  iste'molga  qo`shilgan  moyillik 
deyiladi (IqM), yoki  
IKM = 
истеъмолдаги ґзгариш
даромаддаги ґзгариш . 
Daromad  har  qanday  o`sishning  jamg`armaga  ketadigan  hissasi,  jamg`armaga  qo`shilgan 
moyillik deyiladi (JqM), ya'ni JqM q jamg`armadagi o`zgarishG`daromaddagi o`zgarish. 
Masalan,  agar  1500  mlrd.  so`m  ni  tashkil  qiluvchi  soliqlar  to`langandan  keyingi  daromad 
300 mlrd.  so`mga ko`payib 1800 mlrd.  so`mga  etsa (7-qator)  daromadning shu o`sgan qismining 
2G`3 qismi iste'mol qilinadi va 1G`3 qismi jamg`armaga ketadi. Boshqacha aytganda, IqM - 0,666 
ni,  JqM  esa  0,333  ni  tashkil  qiladi.  Daromaddagi  har  qanday  o`zgarish  uchun  IqM  va  JqM 
yig`indisi har  doim I ga teng  bo`lishi  zarur yoki IqM Q JqM q I. Bizning  misolda 0,666Q0,333q 
I,0 
Shaxsiy  daromaddan  tashqari  iste'mol  va  jamg`arma  o`rtasidagi  o`zaro  bog`liqlikka  ta'sir 
ko`rsatuvchi boshqa bir qator omillar ham mavjud bo`ladi. Bu omillarning asosiylari quyidagilar: 
- uy xo`jaliklari jamg`argan boylik darajasi; 
- narxlar darajasi; 
- narxlar, daromadlar va tovarlar taklifi o`zgarishining kutilishi; 
- iste'molchi qarzlari; 
- soliq stavkalari o`zgarishi.  
2- Jamg`arishning mohiyati, omillari va samaradorligi 
Jamg`arish  iqtisodiyotdagi  yalpi  sarflarning  tarkibiy  qismlaridan  biri  hisoblanib,  investitsion 
xarakterdagi  tovarlarga  talab  darajasini  belgilab  beradi.  Investitsiyalar  jamg`arishning  amalda 
namoyon  bo`lish  shakli  bo`lganligi  sababli  dastlab  tahlilni  jamg`arishning  mohiyati,  omillari  va 
samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz. 
Jamg`arish  deb,  milliy  daromadning  bir  qismi  asosiy  va  aylanma  kapitallarni,  shuningdek, 
ehtiyot zahiralarini ko`paytirish uchun sarflanishiga aytiladi. 
Amalda jamg`arish kapital mablag`lar yoki investitsion sarflar shaklida yuzaga chiqib, u yangi 
asosiy  kapitalni  hosil  qilish,  ishlab  turganlarini  kengaytirish,  rekonstruktsiyalash  va  yangilashga 
qilinadigan  xarajatlarni  ifodalaydi.  ―Jamg`arish‖  va  ―kapital  mablag`‖  yoki  ―investitsion  sarflar‖ 
tushunchalari bir xil mazmunga ega emas. Bir tomondan, kapital mablag` yoki investitsiyalarning 
chegaralari  jamg`arish  fondiga  qaraganda  kengroq,  chunki  renovatsiyaga  (ya'ni  eskirgan 
ob'ektlarni batamom almashtirishga) sarflanadigan amortizatsiya fondining bir qismi ham ularning 
manbai  bo`lib  xizmat  qiladi.  Ikkinchi  tomondan,  ―jamg`arish‖  tushunchasi  investitsion  sarflar 

---

113 
 
doirasidan  chiqib  ketadi,  chunki  u  faqat  asosiy  kapitalning  emas,  balki  aylanma  kapitalning, 
shuningdek, ehtiyot zahiralarining kengayishini ham anglatadi. 
Ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  maqsadidagi  jamg`arish  bir-biridan  farqlanadi. 
Jamg`arilgan  mablag`larning  moddiy  ishlab  chiqarish  sohasining  asosiy  kapitallarini  va  aylanma 
mablag`larini kengaytirishga ketadigan qismi ishlab chiqarish sohasidagi jamg`arish fondini hosil 
qiladi. Ishlab chiqarish sohasidagi jamg`arish iqtisodiy o`sishning muhim omilidir. 
Ijtimoiy  madaniy  sohadagi  jamg`arish  (noishlab  chiqarish  jamg`arishi)  uy-joy  fondini, 
kasalxonalar,  o`quv  muassasalari,  madaniyat,  sog`liqni  saqlash,  sport  muassasalari,  ya'ni 
nomoddiy  ishlab  chiqarish  tarmoqlarini kengaytirish,  rekonstruktsiyalash,  yangilashga  sarflanadi. 
Noishlab chiqarish sohasini kengaytirish ham ishlab chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir. 
Jamg`arish  fondi, uning  hajmi va tarkibi  takror ishlab  chiqarish  sur'atlarini belgilab beradigan 
hal  qiluvchi  omillardir.  Jamg`arish  normasi  bevosita  jamg`arish  fondining  butun  milliy  daromad 
hajmiga nisbati bilan aniqlanadi: JN q (JFG`MD) x 100,  
Bunda, JN-jamg`arish normasi, JF-jamg`arish fondi, MD-milliy daromad. 
Jamg`arish  normasining  ham  o`z  chegarasi  bo`lib,  uni  oshirish  iqtisodiy  jihatdan  samarasiz 
bo`lib chiqishi va salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Masalan, uning haddan tashqari ortishi 
natijasida  investitsion  sarflar  samaradorligi  pasayib  ketishi  mumkin,  chunki  kapital  mablag`lar 
hajmi  bilan  qurilish  tashkilotlarining  quvvatlari,  materiallar  va  uskunalar  etkazib  berish 
imkoniyatlari, 
infratuzilmaning 
rivojlanishi 
o`rtasida 
nomutanosiblik 
paydo 
bo`ladi. 
Mablag`larning  sochilib  ketishi,  ob'ektlarni  barpo  etish  muddatlarining  cho`zilib  ketish  xavfi 
oshadi,  oqibatda  ular  qimmatlashadi,  barpo  etish  jarayonidayoq  ma'naviy  jihatdan  eskiradi, 
tugallanmagan  qurilishlar  ko`payadi.  Oqibatda  iqtisodiy  o`sish  pasayib  ketish  tamoyiliga  ega 
bo`ladi. 
Shunday  qilib,  jamg`arish  fondi  iqtisodiy  o`sish  sur'atlari  va  sifatiga  faqat  o`zining  miqdori 
bilangina  hal  qiluvchi  ta'sir  ko`rsatib  qolmaydi.  Fan-texnika  revolyutsiyasi  sharoitida  ulardan 
foydalanish samaradorligi birinchi o`ringa chiqadi. 
Jamg`arish  fondi  milliy  daromadning  bir  qismini  tashkil  etadi  va  shu  sababli  milliy  daromad 
hajmi  ko`payishini  belgilaydigan  omillar,  jamg`arish  miqdorini  ham  belgilab  beradi.  Bu 
omillardan  asosiysi  qo`llaniladigan  resurslar  massasi  va  ularning  unumdorligidir.  Jamg`arish 
miqdori  ishlab  chiqarish  jarayonida  xom-ashyo,  materiallar,  energiyani  tejab-tergab  sarflashga 
ham  bog`liq.  Mahsulot  birligiga  ularni  sarflashni  kamaytirish  moddiy  vositalarning  o`sha 
miqdorida mahsulotlarni ko`proq hajmda ishlab chiqarishga imkon beradi. 
Jamg`arishning miqdori milliy daromaddagi jamg`arish va iste'mol fondlari o`rtasidagi nisbatga 
ham bog`liq bo`ladi.  
3-Investitsiyalar va uning darajasini belgilovchi omillar. 
Investitsiyalar  sarflarning  ikkinchi  tarkibiy  qismi  hisoblanadi.  Investitsiyalar  darajasi  jamiyat 
milliy  daromadi hajmiga  sezilarli ta'sir ko`rsatadi;  milliy iqtisodiyotdagi ko`plab  mutanosibliklar 
uning  o`sish  sur'atiga  bog`liq  bo`ladi.  Investitsiyalar  mamlakat  miqyosida  kengaytirilgan  takror 
ishlab  chiqarish  ob'ektlari  qurish,  stanok,  uskuna  va  shu  kabi  uzoq  muddatli  foydalaniladigan 
asosiy kapitallarni sotib olish, ishga tushirish bilan bog`liq sarflarni bildiradi. 
Investitsiyalar  –  asosiy  va  aylanma  kapitalni  ko`paytirishga,  ishlab  chiqarish  quvvatlarini 
kengaytirishga  pul  shaklidagi  qo`yilmadir.  U  pul  mablag`lari,  bank  kreditlari,  aktsiya  va  boshqa 
qimmatli qog`ozlar ko`rinishida amalga oshiriladi. 
Investitsiyalarni  ro`yobga  chiqarish  bo`yicha  Seminar  harakatlar  -  investitsion  faoliyat, 
investitsiyalarni amalga oshiruvchi shaxs - investor deyiladi. 
Investitsiya faoliyati quyidagi manbalar hisobiga amalga oshirilishi mumkin: 
- investorlarning  o`z  moliyaviy resurslari (foyda, amortizatsiya ajratmalari,  pul jamg`armalari 
va h.k.); 
- qarz olingan moliyaviy mablag`lar (obligatsiya zayomlari, bank kreditlari); 
-  jalb  qilingan  moliyaviy  mablag`lar  (aktsiyalarni  sotishdan  olingan  mablag`lar,  jismoniy  va 
huquqiy shaxslarning pay va boshqa to`lovlari); 
- byudjetdan investitsiyalarni moliyalashtirish. 

---

114 
 
2000  yilda  O`zbekistonda  investitsion  qo`yilmalarning  26,4%    korxonalarning  o`z  moliyaviy 
mablag`lari hisobiga, 30,3% byudjet mablag`lari hisobiga amalga oshirilgan1. 
Investitsiyalarning manbalaridan biri aholi keng qatlamlari (ishchilar, o`qituvchilar, vrachlar va 
boshqalar) jamg`armasi hisoblanadi. Muammo shundan iboratki, jamg`arma xo`jalik yurituvchi bir 
guruh  tomonidan  amalga  oshiriladi,  investitsiyalar  esa  shaxslar  yoki  xo`jalik  yurituvchi 
sub'ektlarning butunlay boshqa guruhi tomonidan amalga oshirilishi mumkin. O`z-o`zidan aniqki, 
investitsiyalar  manbai  bo`lib  iqtisodiyotda  faoliyat  qiluvchi  sanoat,  qishloq  xo`jalik  va  boshqa 
korxonalar  foydasi  ham  hisoblanadi.  Bu  erda  ―jamg`aruvchi‖  va  ―investor‖  bir-biriga  to`g`ri 
keladi. 
O`zbekistonda kapital quyilmalarda nodavlat sektorining ulushi 1991 yildagi 24 %dan, 2000 yil 
34,7% ga etgan.