Toshkent farmatsevtika instituti ijtimoiy fanlar kaedrasi "iqtisodiyot nazariyasi"

2-MAVZU. IJTIMOIY-IQTISODIY TIZIMLAR VA MULKCHILIK MUNOSABATLARI 
1.
 
Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning umumiy belgilari. 
2.
 
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim turlari. 
3.
 
Mulkchilik munosabatlarining mohiyati. 
4.
 
Mulk ob'ektlari va sub'ektlari. 
5.
 
Mulk turlari. 
6.
 
Xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish. 
Tayanch iboralar 
Ijtimoiy-iqtisodiy tizim; monostrukturali tizim; poliiqtisodiyot; aralash iqtisodiyot; ko`p ukladli 
iqtisodiyot.1-Ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarning umumiy belgilari 
Har  bir  tizim  ma'lum  davrda  amal  qilib,  o`z  imkoniyatlarini  tugallagach,  uning  o`rniga  yangi 
tizim  keladi,  u  ham  eskirib  o`z  o`rnini  boshqasiga  bo`shatib  beradi.  Tizim  –  bu  jamiyatning 
ijtimoiy-iqtisodiy  tuzilishi,  uni  tashkil  etuvchi,  bir-birini  taqozo  etuvchi,  o`zaro  ta'sir 
o`tkazuvchi unsurlarning  majmui bo`lib,  bunda unsurlar  birgalikda amal  qiladi,  natijada ayrim 
unsurlarga  xos  bo`lmagan  umumiy  xususiyatlar  paydo  bo`ladi.  Tizim  –  bu  har  xil  unsurlar 
ta'sirida  paydo  bo`ladigan  umumiylikdir.Tizim  tarkibiga  ishlab  chiqarishning  shaxsiy-insoniy 
va  moddiy-ashyoviy  omillari  kiradi,  ularning  bir-birini  taqozo  etishga  asoslangan  yaxlitligi 
jamiyatning  ishlab  chiqaruvchi  kuchlari  deb  yuritiladi.  Ijtimoiy-iqtisodiy  tizimga  iqtisodiy 
faoliyat  natijasi  bo`lgan  ijtimoiy,  ya'ni  jamiyat  miqyosida  yaratilgan  mahsulot  ham  kiradi. 
Hamma  tizimlarda  mehnat  taqsimoti  yuz  berib,  mehnat,  birinchidan,  ixtisoslashadi; 
ikkinchidan,  mehnat  turlari  bir-biri  bilan  bog`lanib,  bir-birini  to`ldiradi.  Natijada  mashg`ulot 
jamiyatdagi  o`zaro  bog`langan  mehnat  turlarining  natijasi  bo`ladi.  Hamma  tizimlarda  mehnat 
turlari  o`rin  almashadi,  kishilar  bir  mehnatdan  boshqa  mehnatga  o`tadilar,  o`z  kasbini 
o`zgartiradilar.  Qaerda  bo`lmasin  mehnat  malaka  va  mahoratni  talab  qiladi.  Turli  tizimlarda, 
ularni  tashkil  etuvchi  unsurlar  bir  xil  bo`lsa-da,  ularning  o`zaro  bog`lanishi  har  xil  bo`ladi. 

---

41 
 
Shunday  bog`lanishlar  orasida  ishlab  chiqarish  omillarining  birikishi  mulkiy  munosabatlarni 
yuzaga  keltiradi.  Tizimda  omillarning  birikish  usuli  asosiy  o`rin  tutadi,  shu  jihatdan  tizimlar 
farqlanadi.Turli tizimlarga baho berilganda ularning xalq farovonligi uchun nima bera olganligi 
bosh  mezon  bo`ladi.  Hozirgi  taraqqiyot  bosqichida  turli  tizimlarning  samarali  ekanligini  xalq 
farovonligining  o`sishi  ko`rsatib  turadi.  Farovonlikni  oshirish,  bilish  qobiliyati  tizimning 
yashovchanligi yoki uning boshqasi bilan almashuvi zarurligini bildiradi.  
2- Ijtimoiy-iqtisodiy tizim turlari 
Insoniyat  taraqqiyoti  turlicha  ijtimoiy-iqtisodiy  tizimlar  doirasida  kechadi,  ularning  o`rtasida: 
albatta,  muhim  farqlar  bor. Turli tizimlar tahlil etilganda, ularni  farqlantiruvchi  mezonlar asos 
qilib  olinadi,  bular  ishlab  chiqarish  texnikasi  va  texnologiyasi,  mulkiy  munosabatlarning 
xarakteri,  xo`jalik-iqtisodiy  aloqalar  mazmuni,  xalq  iste'moli  darajasi,  sinfiy  belgilar  va  h.  k. 
Tizimlar  turli  nazariyalarda  har  xil  mezon  asosida  tabaqalashtiriladi.  Marksizm  nazariyasida 
mulkiy-sinf mezonlar asos qilinib, tizimlar formatsiya deb qaraladi. Marksizm ta'limotiga ko`ra 
besh  formatsiya  mavjud:  ibtidoiy-jamoa  tuzumi,  quldorlik,  feodalizm,  kapitalizm  va  nihoyat 
kommunizm.Asrimizning  60-yillarida  marksizmni  almashtira  oladigan  ta'limot  sifatida 
«rivojlanish  bosqichlari»  nazariyasi  paydo  bo`ldi.  Mazkur  nazariya  tizimlarni  tahlil  etishda  
ishlab  chiqaruvchi  kuchlarning  etuklik  darajasini  mezon  qilib  oladi.  Bu  nazariya  mualliflari 
jamiyatni ikki tipga bo`lishadi: an'anaviy jamiyat, industrial jamiyat. Shunga monand ravishda 
iqtisodiy rivojlanishning olti bosqichi ajratiladi: traditsion jamiyat, o`tkinchi jamiyat, industrial  
jamiyatga  o`tish,  industrial  jamiyat,  ommaviy  iste'mol  jamiyati,  yangi  turmush  sifati  bor 
jamiyat. 
Mulkiy jihatdan qaraganda ijtimoiy-iqtisodiy tizimlarni ikki toifaga ajratish mumkin. 
1.
 
Monostrukturali  (bir  tarkibli)  tizimlar.  Bu  tizimlarning  asosiy  belgisi  bir  mulk  shaklining 
hukmron    bo`lishidir.  Bu  erdagi  mulkiy  monopoliya  xususiy  mulk  yoki  davlat  mulkining 
hukmronligi bilan ajralib turadi. Yakka mulkka tayangan iqtisod monotizim yoki monoiqtisodiyot 
bo`ladi. 
2.
 
Turli-tuman  mulk  shakllariga tayangan, ayrim  mulk shaklining ustivorligini inkor  etuvchi 
ijtimoiy-iqtisodiy  tizimlar.  Ularni  politizm,  ularga  xos  iqtisodni  poliqtisodiyot  deyish  mumkin. 
Bunday tizimda mulkiy muvozanat hosil bo`ladi, hamma mulk shakllari rivojlanish sharoiti bir xil 
bo`ladi. U har qanday monopoliyani inkor etadi. Poliiqtisodiyot mazmunan aralash iqtisodiyotdir. 
Monoiqtisodiy  tizim  tarixan  muqarrar  bo`lganidek,  uning  o`rniga  poliiiqtisodiy  tizimning  kelishi 
ham zaruratdir.