Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika

n
k
J
J
.
ln
0


(3) 
J
o
va J - tushayotgan va eritmadan o‗tgan nurning intensivliklari
n - yorug‗lik yo‗lidagi moddaning mollar miqdori.
k - yutilish intensivligining nisbiy miqdori. 
Agar monoxromatik nur A moddadan o‗tsa, uning intensivligi 
kuchsizlanishini I
0

I orqali o‗lchash mumkin, n-ning miqdori aniq bo‗lganda, K 
ningmiqdorini topish mumkin. Boshqa modda olinganda nurning kuchsizlanishi 
ham boshqacha bo‗lib, K ning miqdori ham o‗zgaradi. Agar yutilish jarayoni 
kuzatilmasa K

0 bo‗ladi. 
Odatda modda eritmasining yutilish intensivligi o‗lchanadi, buning uchun 
eritma 
tiniq 
bo‗lishi kerak. Eritmadagi n-ning miqdori eritmaning 
konsentratsiyasiga va eritma joylashgan idishcha qatlamining qalinligiga to‗g‗ri 
proporsional hisoblanadi. Amaliyotda ko‗p hollarda K ning o‗rniga 

, natural 
logarifm o‗rniga o‗nli logarifm ishlatiladi. 
lg
. . .
J
J
c
0
1
 
(4) 
J
J
0
lg
- Eritmaning yoki yutilishning optik zichligi (D) 
D

c 1 
.
1
.
c
D


(5) 

- Ekstinksiyaning molli koeffitsienti. 
Agar S

1 mol

l, l

1 sm bo‗lsa, 

eritmaning optik zichligiga teng bo‗ladi. 
;
lg
0
D
J
J




D 
Eritmaga tushayotgan va undan o‗tayotgan nur intensivliklari bilan eritma 
konsentratsiyasi va uning qatlami qalinligi orasidagi qonuniyatni ifodalaydigan 

---

172
tenglama (4) Lambert-Ber qonuni deb yuritiladi. Bu qonuniyat doim saqlanib 
qolmaydi. 
YUtilish 
xususiyatiga 
ega 
bo‗lgan moddaning muhitdagi 
konsentratsiyasini o‗zgarishi eritmadagi turli xil jarayonlar - assotsiatsiya, tuz 
hosil qilish, dissotsiyalanish va tautomer shakllarning hosil bo‗lishiga olib kelsa, 
qonundan chetlanish ro‗y beradi. SHuning uchun turli xil konsentratsiyadagi 
eritmalarning yutilish spektrini oldindan Lambert-Ber qonuniga bo‗ysunishini 
bilish kerak. 
Buning uchun optik zichlikni (D) konsentratsiyaga nisbatan (doimiy 

va 
llarda) o‗rganiladi. Agar qonunga bo‗ysunsa D va S koordinatalaridan to‗g‗ri 
chiziq olinadi. 
To‗lqin uzunligining qiymati bilan yutilish intensivligi o‗rtasidagi 
bog‗lanishni ifoda etadigan egri chiziqni yutilishning spektral chizig‗i deb 
aytiladi. 

qiymatlar ultrabinafsha va infraqizil yutilish sohalarining sifat 
analizida katta ahamiyatga ega. Ayrim analitik ishlarda ma‘lum yutilish 
maksimumining integrallik intensivligini (A) quyidagi formula orqali hisoblash 
mumkin: 






dv
dv
J
J
l
C
I
A

0
lg
(6) 
Elektromagnit spektrining ultrabinafsha sohasi to‗lqin uzunligini 
qiymatlari bilan bir-biridan keskin farq qiladigan ikki xil sohachalarga, ya‘ni 
uzoq ultrabinafsha va yaqin ultrabinafsha sohachalariga bo‗linadi. Birinchi 
sohadagi to‗lqin uzunligining qiymati 190 nm dan kichik bo‗lib, uning oxirgi 
kichik qiymati rentgen nurlarining sohasiga yaqinlashadi. YAqin ultrabinafsha 
sohaga tegishli bo‗lgan to‗lqin uzunlikning qiymati 190 nm dan yuqori bo‗lib 450 
nm gacha bo‗lgan sohani o‗z ichiga oladi. Uzoq ultrabinafsha sohani o‗rganish 
murakkab asbob-uskunalarni talab qiladi. 
Amaliyotda 
organik 
moddalarning 
tuzilishini 
o‗rganishda yaqin 
ultrabinafsha soha keng miqyosda ishlatiladi. Bu sohada yutilishning sodir 
bo‗lishiga asosiy sabab, molekulalarda to‗yinmagan guruxlar, hamda 
taqsimlanmagan 
elektronlari 
bo‗lgan 
atomlarning 
bo‗lishidir. YAqin 
ultrabinafsha sohasida yutilish maksimumini beradigan guruxlarga xromoforlar 
deb aytiladi. 
Agar molekulada xromoforlar ko‗p miqdordagi boshqa xromoforlar bilan 
bog‗langan bo‗lsa yutilish maksimumining qiymati katta to‗lqin uzunlikdagi 
sohaga siljiydi, shuning uchun ham bunday tuzilishdagi birikmalar ko‗p hollarda 
rangli bo‗lib, yutilish maksimumini ko‗zga ko‗rinadigan sohada (

450-850 nm) 
namoyon qiladi.