Toshkent farmatsevtika instituti farmatsevtik kimyo kafedrasi dori vositalarining fizika

7-8-9-10-Laboratoriya mashg„uloti
UB- spektroskopiya usulida dori vositalarni chinligini aniqlash. Organik 
dori vositalarni UB- spektrlari. Aniqligi va pretsenzionligi. 
6. UB-spektroskopiya 
Hozirgi zamon tasavvurlariga ko‗ra yorug‗lik ham zarracha, ham to‗lqin 
xususiyatiga ega, ya‘ni har qanday nur suv yuzasidagi to‗lqinlar kabi tarqaladi. 
To‗lqinlar - to‗lqin uzunligi 

(lambda), to‗lqin balandligi - amplitudasi A va shu 
to‗lqinning tarqalish tezligi S kabi kattaliklarga ega. 
À
À


Ariq suvidagi to‗lqinlar uzunligi uncha katta bo‗lmagan holda - okean va 
dengizlar yuzasidagi to‗lqinlar uzunligi esa bir necha o‗n metrga etadi. To‗lqin 
tarqalayotgan joydan sal nariroqda bir nuqtani belgilab, shu nuqtadan bir 
sekundda o‗tgan balandliklar yoki chuqurliklar (boshqacha qilib aytganda 
tebranishlar) soni aniqlansa, to‗lqin chastotasi 

(nyu) ning chastota birligi qilib 
gers qabul qilingan bo‗lib, bir gers sekunddagi bir tebranishdir. 
To‗lqin tezligi (S), uzunligi (

) va chastotasi (

) orasida o‗zaro bog‗lanish 
mavjud bo‗lib, bog‗lanish quyidagi formula bilan ifodalanadi. 
v
С


yoki Sq

(1) 
YOrug‗lik va elektromagnit to‗lqinlar uchun S o‗zgarmas kattalik 
(S

300000 km

sek.). Demak, birinchi tenglamaning chap tomoni o‗zgarmasligi 
hisobga olinsa, 

bilan 

o‗rtasidagi bog‗lanish kelib chiqadi. Bu tenglamaga 
muvofiq to‗lqin uzunligi va chastotasi teskari mutanosiblikda bo‗lib, 

oshsa 

kamayadi. 
YOrug‗lik ko‗zga ko‗rinadigan nur. Bundan tashqari inson ko‗zi 
sezmaydigan rentgen, ultrabinafsha, infraqizil va radioto‗lqinlar mavjud. 
Nurlarning barcha turlari elektromagnit to‗lqinlar deb nomlanadi. Turli xil nurlar 
to‗lqin uzunliklarining ortib borishi tarkibida joylashtirilsa, elektromagnit spektr 
hosil bo‗ladi. Demak, spektr to‗lqin uzunliklar yoki tebranish chastotalari 

---

170
bo‗yicha (ya‘ni, energiyasi bo‗yicha) elektromagnit nurlanishlarning miqdo-riy 
taqsimlanishidir. 
Bu spektr to‗lqin uzunligi bir necha kilometr bo‗lgan kichik chastotali 
to‗lqin (o‗zgaruvchan tok) bilan boshlanib, to‗lqin uzunligi santimetrning yuz 
milliondan bir ulushiga teng bo‗lgan gamma (radioaktiv) nurlar bilan tugaydi. 
Elektromagnit spektrning fizikaviy usullari qo‗llanadigan sohalarni quyidagicha 
izohlash mumkin: 
To‗lqin 
uzunligi 
10
-3
nm 
10
nm 
400
nm 
800 nm 
300 mkm 
300
mm 
200
mm 
Spektral 
soha 
rent-gen 
nurlar 
ultra 
binafsha 
nur 
ko‗zga 
ko‗ri-
nadigan 
nurlar 
infra-qizil 
nurlar 
mikro-
to‗lqin-li 
nur. 
qisqa 
radio 
to‗lqinlar 
Kuzatilayot
gan yutilish 
spektri 
Elek-tron 
spektr 
I+-spektr 
YAMR-
spektr 
EPR-
spektr 
Elektromagnit spektr sohalari. 
Radioto‗lqinlarning o‗zi uchta guruxga ajraladi. YAMR da ishlatiladigan, 
to‗lqin uzunligi 5 m bo‗lgan radioto‗lqinlar chastotasini hisoblaylik. 
сек
м
м
сек
км
С
1
60000000
5
300000000
5
/
300000







yoki 60000000 gers, ya‘ni 60 megagers. 
Demak, to‗lqin uzunligi 5 m bo‗lgan radioto‗lqinlar sekundiga 60 million 
marta tebranadi. YOrug‗lik nurlarining chastotasi esa radioto‗lqinlariga nisbatan 
bir necha million marta katta. 
Elektromagnit spektrdagi har qanday nur muayyan energiyaga ega bo‗ladi, 
ya‘ni har qanday nur o‗zida ma‘lum miqdorda energiya tashiydi. Bu energiya nur 
chastotasiga bog‗liq bo‗lib, uning miqdori Plank formulasi asosida hisoblanadi: 
E

h

(2) 
h - Plank doimiysi bo‗lib, 6,625

10
-34
dj.gs
-1
ga teng. 

 - 
chastota. 
Formulaga 
asosan 
nur 
energiyasi 
uning 
chastotasiga 
to‗g‗ri 
proporsionaldir. 
Moddaga tushirilgan nur undan o‗tib yutishi yoki yutilishi mumkin.
Nur yutilganda modda molekulasi turli o‗zgarishlarga uchraydi. Bu 
o‗zgarishlar nurning tabiatiga va moddaning tuzilishiga bog‗liq. 
Eng qisqa to‗lqinli gamma (radioaktiv) nurlar yadrolarning energetik 
holatini o‗zgartiradi (gamma rezonans spektroskopiya). 
Gamma nurlarga nisbatan uzunroq to‗lqin uzunligiga ega bo‗lgan rentgen 
nurlar - atomlarning ichki, yadroga yaqin va qavatlardagi elektronlarning 
energiyasini o‗zgartiradi (rentgenospektroskopiya). Ul‘trabinafsha va ko‗zga 
ko‗rinuvchan nurlar ta‘sirida molekula va atomlar valent elektronlarining 

---

171
energetik holatlari o‗zgaradi (UB va elektron spektrlar). Infraqizil nurlar esa 
molekuladagi atomlarni tebrantiradi (I+ yoki tebranma spektrlar). Radioto‗lqinlar 
esa yadro va elektron spinlarining energetik holatini o‗zgartiradi (YAMR va EPR 
spektroskopiya). 
Aniqlanayotgan modda tomonidan elektromagnit to‗lqinlarning tanlab 
yutilishini o‗lchashga asoslangan fizikaviy usullar - spektroskopik usullar deb 
nomlanadi. 
Optik 
spektroskopiya 
usullaridan 
biri 
bo‗lgan 
ultrabinafsha 
spektroskopiyasi bilan tanishib chiqamiz. 
Nurlanish jarayonida to‗lqinlar bir xil chastotaga ega bo‗lsa, ular 
monoxromatik nurlar bo‗ladi, ya‘ni bunday nurning energiyasi bir xildagi h

ga 
teng bo‗ladi. Agar monoxromatik nurni yutish xususiyatiga ega bo‗lgan 
moddaning eritmasiga tushirilsa, uning ma‘lum qismi ushlanib qoladi va natijada 
eritmadan o‗tgan nurning intensivligi kamayadi. Monoxromatik nurlanishning 
yutilishi quyidagi - tenglamaga bo‗ysunadi: