Toshkent farmatsevtika instituti farmakologiya va klinik farmatsiya

 
 

---

74 
 
Ayrim zaharli moddalar tasnifi 
 
 
 
KTZM 
 
Zichligi 
g/sm.ku
b 
 
Qaynash  
harorati 
Zaharning xususiyatlari 
Zahar 
konsentra- 
siyasi, mg/l 
Ta‟sir 
vaqti 
O„ldirish 
konsentra 
siyasi 
Ta‟sir 
vaqti 
Xlor 
1.56 
-34,6 
0,01 
1 sek 
0,1-0,2 
1 sek 
 
Fosgen 
1,42 
8,2 
0,05 
10 min 
0,4-0,5 
 
10 min 
Oltingugu
rt 
(IV) 
1,46 
-10 
0,4-0,5 
50 min 
1,4-1,7 
50 min 
Fosfor 
Xlorid 
1,53 
74,8 
0,08-0,015 
30 min 
0,5-1,0 
30 min 
Is gazi 
- 
-190 
0,22 
2,5 sek 
3,4-5,7 
 
30 min 
Uglerod 
(IV) 
1,26 
146 
2,5-1,6 
1,5 
10 
1,5 
Vodorod 
Xlorid 
0,98 
19,4 
0,4 
10 min 
1,5 
5 min 
Sinil 
Kislota 
0,7 
25,6 
0,02-0,04 
30 min 
0,1-0,2 
15 min 
Ammiak 
0,68 
 
-33,4 
0,2 
6 sek 
7 
30 min 
 
          Favqulodda vaziyat haqida xabar berilgan zahoti: 
          - tezda kerakli hujjatlar, narsalar, buyumlarni olish; 
          -  2-3 kunga etadigan ozik,-ovqat va ichimlik suv olish; 
          -  gaz,  elektr  va  boshqa  o„chirilishi  lozim  bo„lgan  vositalar  o„chirib,  derazalar  va 
eshiklar zich yopilish; 
          -   qishloq  xo„jaligi jonivorlarini xavfsiz joyga ko„chirish; 
          -    xavfli  vaziyat  bo„lishi  mumkin  bo„lgan  hududdan  odamlarni  tezlik  bilan  xavfsiz 
joyga ko„chirish kerak. 
          Xavf tug„ilishi bilan qilinadigan ishlar: 
         1. Fuqarolarni xavf to„g„risida turli vositalar yordamida ogohlantirish; 
         2.  Qisqa va aniq holda nima qilish kerakligini tushuntirish; 
         3. Qaysi  tomonga, qachon  harakat qilish lozimligini aytish  va  zaharli bulutlar  haqida 
tushintirish (bulut yo„nalishi); 
         4.  Maxsus  vosita bo„lmagan  vaqtda  paxta-doka bog„lami tayyorlab, uni 2%  sodaning 
suvdagi  eritmasida  shimdirib  (agar  zahdrli  modda  -  xlor  bo„lsa)  yoki  5%  limon  kislotaning 
suvdagi  eritmasiga  shimdirib  (agar  zaharli  modda  ammiak  bo„lsa)  u  bilan  nafas  olish  yo„lini 
to„sib, ko„rsatilgan yunalishga harakat qilish kerak. 
        KTZM  va  radioaktiv  avariyalar  yuzaga  kelishi  ehtimoli  mavjud  tashkilotlar 
quyidagilarga ega bo„lishlari shart: 
-potensial  radiatsiyaviy  avariya  vaziyatlarini  (ular  oqibatlari  taxmin  hamda  radiatsiyaviy 
holatini taxmini ko„rsatilgan) ro„yxatga olish; 
-radiatsiyaviy avariyalar yuzaga kelganda qarorlar qabul qilish mezonlariga amal qilish; 
-fuqarolar  va  atrof  muhitni  radiatsiyaviy  avariya  va  uning  oqibatlaridan  muhofaza  qilish 
tadbirlarining  mahalliy davlat  hokimiyat  organlari, radiatsiyaviy xavfsizlikni ta‟minlash  sohasida 
tartibga solishni amalga oshiruvchi davlat organlari bilan kelishilgan rejasini ishlab chiqish; 

---

75 
 
-radiatsiyaviy  avariyadan  xabardor  qilish  va  radiatsiyaviy  avariya  oqibatlarining 
tugatilishini ta‟minlash; 
-radiatsiyaviy  zararlanishning  oldini  olish  tibbiy  vositalari  va  radiatsiyaviy  avariyada 
jabrlanganlarga birinchi tibbiy yordam ko„rsatish vositalarini shay holatda saqlash; 
-xodimlar (personal) jumlasidan tuziladigan avariya-qutqaruv bo„limlariga ega bo„lish. 
Ob‟ektlarda  favqulodda  vaziyat  vujudga  kelish  xavfi  borligi  haqida  signal  olishi  bilan 
ob‟ektlar  fuqaro  muhofazasi  boshliqlari  tuzilmalarni  yig„ish,  ularni  tayyorlik  holatiga  keltirishni 
amalga  oshiradi  va  ularni  shahardan  tashqariga,  oldindan  tanlangan  joylashish  eriga  olib  chiqib 
ketish haqida buyruq beradilar. Bu erda tuzilmalarning komandirlari shaxsiy tarkibining ob‟ektda 
yoki  boshqa  ob‟ektlarda  o„zaro  hamkorlik  qilish  sifatida  qutkarish  ishini  va  boshqa  kechiktirib 
bo„lmaydigan  ishlarni  o„tkazish  yuzasidan  vazifalarni  bajarishga  tayyorligini  ta‟minlaydigan  bir 
qancha tadbirlarni amalga oshirdilar. 
Favqulodda  vaziyat  sodir  bo„lganligi  hakidagi  signalini  olinishi  bilan  ob‟ekt  fuqaro 
muhofazasi  boshlig„i  buyrug„iga  asosan  tuzilmalar  joylashgan  erdan  tuman  fuqaro  muhofazasi 
kuchlari umumiy kalonnasi tarkibida yoki mustaqil tarzda zararlangan o„choq yaqinidagi yig„ilish 
joyiga  boradilar.  Bu  tadbirlarni  tashkil  etish  va  o„tkazishda  shaxsan  tuzilmalarning  komandirlari 
rahbarlik qiladilar. 
Ob‟ekt  fuqaro  muhofazasi  shtabi  va  xizmatlari  razvetkadan  olingan  va  kelib  tushayotgan 
holat  haqidagi  ma‟lumotlarni  tahlil  etadilar,  ehtimol  tutilgan  qutqarish  ishlari  va  boshqa 
kechiktirib bo„lmaydigan ishlar hajmini hisob-kitob qiladilar. Ularni bajarish uchun zarur bo„lgan 
miqdordagi  kuchlar  va  vositalarni  belgilaydilar.  Tuzilmalarni  ish  uchastkalariga  olib  borishga 
bevosita rahbarlik qiladilar. Radio va signal vositalari yordamida doim aloqa bog„lab turadilar va 
tuzilma  hamda  berilgan  vositalarni  boshqarishni  amalga  oshiradilar.  Belgilangan  tartib  va 
xavfsizlik choralarini saqlaydilar. 
Tuzilmalar  komandirlariga  vazifalarini  topshirgandan  keyin  ob‟ekt  boshlig„i  shtabning 
asosiy  tarkibi  va  fuqaro  muhofazasi    xizmatlari  boshliqlari  bilan  birgalikda  ob‟ektlar  razvedkasi 
ortidan  zararlanish  o„chog„iga  boradi  va  bevosita  ob‟ektda  boshqaruv  punktni  ishini  yo„lga 
qo„yadi, shu erdan turib tuzilmalar, tuman boshqaruv punktlari bilan aloqa bog„lab turadi. 
Ob‟ektga  etib  kelgandan  so„ng  fuqaro  muhofazasi  boshlig„i  razvedka  ma‟lumotlari  va 
shaxsiy kuzatishlari buyicha ishlarni bajarishning izchilligini va eng maqsadga muvofiq usullarni, 
uyumlarda  mashinalar  o„tishi  uchun  joylarni  ochishni,  mexanizatsiya,  yakka  tartibdagi  himoya 
vositalaridan  foydalanish  tartibini  belgilaydi,  tuzilmalarning  vazifalariga aniqlik kiritadi, ishlarni 
olib  borilishini  kuzatadi.  Boshqarish  ketma-ketligi  va  usullari  vayronaliklarning,  kommunal-
energetika  va  texnologiya  tarmoqlaridagi,  falokatlarning  tusiga,  yong„in  holatiga,  radiatsiya 
darajasiga,  joyning  gazlar  bilan  ifloslanganiga  yoki  KTZM  bilan  zaharlanganiga,  himoya 
vositalari  va  ulardagi  odamlarning  ahvoliga,  zarur  mexanizatsiya  vostilarining  mavjudligiga, 
o„tish  joylarining  holati  va  ishlarini  olib  borishga  salbiy  ta‟sir  ko„rsatishi  mumkin  bo„lgan 
holatlarni aniqlayda va ularga barham beradi. 
Qutqarish  ishlari  va  boshqa  kechiktirib  bo„lmaydigan  ishlar  bir  vaqtda  o„tkazilishi  juda 
muhimdir.  Bu  ishlarni  tez  va  uyushqoqlik  bilan  o„tkazish  zararlanish  o„chog„ida  bo„lgan 
odamlarning  hayotini  saqlashda  hal  qiluvchi  ahamiyatga  ega  bo„ladi.  Fuqaro  muhofazasi 
tuzilmalaridan  zarbaga  uchragan  o„choqlarda  ularning  ixtisosini  hisobga  olgan  holda 
foydalaniladi. Tuzilmalardan ana  shunday  maqsadga muvofiq  yuqori unumdorligi  va ishlarni tez 
tugallanishini ta‟minlashi mumkin. Zarbaga uchragan o„choqlarda ishlar asosiy qutkaruv ishlarini 
birinchi sutka oxirigacha tugallashini hisobga olgan holda uzluksiz ravishda kecha va kunduz olib 
borish  kerak.  Qutqarish  ishlarini  va  boshqa  kechiktirib  bo„lmaydigan  ishlarni  olib  borishning 
uzluksizligini ularning ikkinchi smenada olib borish bilan ta‟minlanadi. 
Smenalardagi ishlarning davomiyligi vaziyatdagi radiatsiya darajasi hududning KTZM bilan 
zaharlanishini,  shuningdek  tuzilmalar  shaxsiy  tarkibi  jismoniy  holatini  xisobga  olgan  holda 
belgilanadi.  Qutqarish  ishlari  va  boshqa  kechiktirib  bo„lmaydigan  ishlari  avj  oldiriladi  va  ular 
tugallanguncha olib boriladi. Jarohatlangan  odamlarni izlash va qutkarish, qutqaruvchilarning ish 
uchastkasiga  olib  kelinishi  bilan darhol  boshlanadi. Tuzilmalarning  shaxsiy tarkibi  shakistlangan 

---

76 
 
odamlarni    qutqarish  bilan  birga  ularga  birinchi  tezkor  tibbiy  yordamni  ko„rsatishadi.  Avariya 
oqibatida hosil bo„lgan uyumlarni mexanizatsiya vositalari yordamida tozalanadi.  
Sanoat  chiqindilari,  kimyoviy  korxonalarning  ish  faoliyati,  yadro  sinovlari,  kosmik 
parvozlar tabiatning  muvozanatiga jiddiy taxdid  soladi. Erda hayotning paydo bo„lishi, hayvonot 
va  tabiat  olamining  barqarorligi  tabiiy  mezonlar  muvozanatiga  bog„lik.  Bizning  ana  shu 
muvozanatni buzishga aslo haqqimiz yo„q, zotan bobolarimizdan meros bo„lib qolgan bu dunyoni 
kelajakka bekamu ko„st etkazishdek oliy insoniy burchimiz  bor.