Toshkent farmatsevtika instituti farmakognoziya kafedrasi

3.2 Zigi’r moyini nur sindirish kursatgichini aniklash
Sindirish ko‘rsatkichi deb yerug‘likni qavodagi tarqalish tezligini tekshirayotgan moddadagi tezligiga nisbatiga aytiladi. Sindirish ko‘rsatkichi haroratga va yorug‘lik nurining to‘lqin uzunligiga bog‘liq. Eritmalarda sindirish ko‘rsatkichi modsalarning konsentratsiyasiga va erituvchining tabiatiga bog‘liq. Sindirish ko‘rsatkichi efir moylarining chinligi va tozaligini aniqlashga yordam beradi. Sindirish ko‘rsatkichi refraksiya soni refraktometr yordamida aniqlanadi. Refraktometrning aniq ishlashini bilish uchun avvalo distillangan suvning ko‘rsatkichi aniqlanadi. Suvning sinish ko‘rsatkichi g) = 1,3330 ga teng.
Efir moylarining fizik konstantalariga zichligi, kutblangan nur tekisligining ogdirish kursatkichi, yoruglikni sindirish koeffitsienti, kotish xarorati, fraksion xaydash, eruvchanlik va boshka kursatkichlar kiradn. Bu konstantalar efir moylarini chinligini aniklash (identifikatsiya kilish) va sifatini belgilashda katta axamiyatga ega. Masalan, efir moylariniig zichligiga karab, tarkibida kaysi guruxga kiradigan birikmalar borligini aniklash mumkin. Agar zichlik 0,9 dan past bo’lsa, efir moyi tarkibida asosan ochik xalkali yoki siklik terpenlar bulishi, zichlik 1 dan yukori bo’lganida esa kislorod, azot va oltingugurt saklovchi aromatik uglevodorodlarga boyligi ma’lum bo’ladi. Yorug’likni sindirish koeffitsienti va kutblangan nur tekisligining ogish burchagi xam efir moylarining analizida katta axamiyatga ega. Ular efir moylarini saqlash davrida shu moylar tarkibiy kismining buzilishiga karab uzgarishi xam mumkin.
Efir moylarining zichligi piknometr, yoruglikni sindirish koeffitsienti (refraksiya soni) refraktometr xamda kutblangan nur tekisligini ogdiruvchi kursatkich — polyarimetr yordamida aniklanadi. Efir moylari barcha organik erituvchilarda yaxshi eriydi. Turli konsentratsiyadagi spirtlarda (70—80—90 % ) xar xil erishiga karab, kaysi efir moyi ekanlngini aniklash mumkin. Bundan tashkarn, spirt konsentratsiyasi pasaygani sari, efir moylari tarkibidagi ba’zi aralashmalar (yoglar, skipidar, parafin, vazelin moyi va boshkalar) chukib aj raladi. Shuning uchun efir moylarining tozaligi va sifatini aniklashda ularning eruvchanligini bilish katta ahamyatga ega.
Efir moyining spirtlarda eruvchanligini aniklash uchun (XI DF buyicha) 1 ml moy 10 ml xajm dagi silindrga kuyiladi va moy tulik erib ketgunga kadar silindrni chaykaib turib, unga byuretkadan ma’lum konsentratsiyadagi spirt kushib turiladi. Efir moyi tamom erigandan sung qancha spirt ketgani xisoblanadi, Efir moylarini fraksion xaydash yuli bilan uning tarkibidagi barcha kismlarning kaynash xarorati xamda miadori aniklanadi. Ayni vaqtda moy tarkibiga qushilgan aralashmalarni xam bilish mumkin. Efir moylarining kotish xaroratini aniklash tarkibida stearopteni kup bulgan moylar uchun katta axamiyatga ega. Stearoptenlar ko’pincha efir moylarining asosiy kismi xisoblanadi.

Avto-refraktometr