Toshkent farmatsevtika instituti dori turlari texnologiyasi kafedrasi biofarmatsiya

 
Asosiy matn 
Oftalmologiyada  ishlatiladigan  dori  preparatlari  boshqa  dori  preparatlaridan  tubdan 
farqlanadi.  Bu  dori  preparatlari  uchun  tabiiy  muhit  bo‘lib  ko‘z  yoshi  hisoblanadi.  Bu  dori 
preparatlari  –  steril  suyuq,  yumshoq  yoki  qattiq  dori  preparatlari  bo‘lib,  ko‘z  olmachasiga, 
kon’yuktivga yoki kon’yuktiv qopcha orqali yuboriladi.  
Ular quyidagi guruhlarga bo‘linadi: 
-ko‘z tomchilari 
-ko‘zni yuvish suyuqliklari (primochka) 
- ko‘z spreylari 
- yumshoq ko‘z dorilari 
- ko‘zga qo‘yiladigan boshqa dori preparatlari. Ko‘z dorilari ko‘z to‘qimalariga borishi uchun 
ikkita bar’erdan o‘tishi kerak bo‘ladi.  
Bular: 
- qon- suvli namlik 
- qon- to‘r. 
Ko‘z ichki suyuqligi absorbsiyaga to‘g‘ridan-to‘g‘ri o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Oftalmologiyada 
qo‘llaniladigan dori shakllari ishlatishning spetsifikasiga ko‘ra alohida o‘rinni egallab, o‘ziga xos 
tayyorlash texnologiyasiga ega. Ko‘zning dori shimiladigan qismi shox pardasi bo‘lib, u qalinligi 
1  mm  bo‘lgan  lipoid  barer  hisoblanadi.  Ayniqsa,  shox  parda  orqali  yog‘da  eriydigan  moddalar 
yaxshi  so‘riladi.  Lipoid  barer orqasida esa suvli  kamera  joylashgan.  Oftalmologiya  amaliyotida 
ko‘z dori shakllari har xil maqsadlarni ko‘zlab qo‘llaniladi: 
 1 - diagnostika maqsadida (ko‘z qorachig‘ini kengaytirish, toraytirish). 
 2 - davolash maqsadida (infeksiya tushganda, og‘riqlarda, shamollashda). 
 3 – ko‘zga yopishqoq to‘qimalarga farmakologik ta’sir ko‘rsatish maqsadida; 
 Ko‘z  dori  shakllariga:  Ko‘z  tomchilari,  namlamalar,  ko‘zni  yuvish  uchun  ishlatiladigan 
eritmalar, surtmalar va ko‘z plenkalari kiradi.  
Ko‘z 
tomchilari: 
guttae 
ophtalmicae. 
Ko‘z 
tomchilari 
tomchilab 
dozalanuvchi 
(qo‘llaniladigan)  suvli,  moyli  eritmalar,  emulsiya  yoxud  suspenziya  holidagi  suyuq  dori 

---

65 
 
shaklidir. 
 Suvli  eritmalar  .Suvli  eritmalar  eng  nozik,  sezgir  va  ayni  vaqtda  kasallangan  organga 
ishlatilganligi  sababli  qator  talablarga  javob  berishi  kerak:  sterillik,  turg‘unlik,  mexanik 
qo‘shilmalarning  bo‘lmasligi,  qulaylik  (PH  ko‘rsatkichining  optimalligi  va  izotoniklik)  va 
uzaytirilgan ta’sirga ega bo‘lishlik. 
Sterillik: Ko‘z tomchilari steril bo‘lishi lozim. Sog‘lom ko‘z o‘zini yaxshi himoya qila oladi, 
chunki ko‘z suyuqligi lizotsim moddasini saqlab, u mikrorganizmlarni eritib yuborish xossasiga 
ega.  Kasallangan  ko‘z  suyuqligida  lizotsim  miqdori  kamayib  ketadi.  Shu  sababli  ko‘z 
himoyalanmay qoladi. Nosteril ko‘z tomchisi ko‘zga infeksiya tushishiga sabab bo‘lib, bu ba’zan 
og‘ir  oqibatlarini  keltirib  chiqaradi  (ko‘z  ko‘r  bo‘lib  qolishi  ham  mumkin).  Ko‘z  tomchilari 
aseptik  sharoitda  tayyorlanib  sterillanadi.  Lekin  birinchi  ishlatishdayoq  sterillik  yo‘qoladi. 
Shuning  uchun  ko‘z  tomchilarini  tayyorlashda  konservantlar  qo‘shiladi.  Agar  ko‘z  tomchisi 
termostabil  modda  eritmasi  bo‘lsa  120
o
C  da  8  daqiqa  sterillab  tayyorlanadi.  Haroratga 
chidamsizroq  modda  eritmalari  esa  100
o
C  da  30  daqiqa  bug‘  oqimida  sterillanadi.  Termik 
sterillashga  chidamsiz  dori  modda  eritmalari  (protargol,  kollargol,  lidaza,  ximopsin,  tripsin, 
penitsillin  va  hokazolar)  aseptik  sharoitda  steril  erituvchida  eritib  tayyorlanadi.  Korxona 
sharoitida termolabil modda eritmalari bakterial filtrlardan o‘tkazilib sterillikka erishiladi. Qaysi 
usulda sterillashdan qat’iy nazar ko‘z tomchilari aseptik sharoitda tayyorlanadi. Ko‘z tomchilari 
tayyorlashda  quyidagi  konservantlar  qo‘llaniladi:  natriy  mertiolat  0,005%  konsentratsiyali,  xlor 
butanolgidrat – 0,5%, benzalkoniy xlorid - 0,01%, setilpiridiniy xlorid - 0,01%, nipagin, nipazol 
– 0,15% gacha, levomitsetin 0,2% 2% li borat kislotasi bilan birgalikda va hokazolar. 
Izotoniklik:  Ko‘z  tomchilari  izotonik  bo‘lishi  shart  (kollargol,  protargol  eritmalari  bundan 
mustasno). Ba’zi davlatlar farmakopeyasi (AQSH) agar dorivor modda miqdori 3% gacha bo‘lsa 
natriy xloridning izotonik eritmasida ko‘z tomchisini tayyorlashga ruxsat beradi. 
Izogidriklik:  Adabiyotlarda  agar  eritma  pHi  7,3  -  9,7  orasida  bo‘lsa  og‘riq  sezish 
bo‘lmasligini  ko‘rsatadi.  Ba’zi  mualliflar  esa  5,6  -11,4  oraliqni  talabga  javob  beradi,  deb 
hisoblaydilar. 
Turg‘unlik:  Turg‘unlashtiruvchi  moddalarga:  konservantlar,  muhit  PHini  boshqaruvchi 
moddalar va antioksidantlar kiradi. 
 Ko‘z tomchilari tayyorlashda ishlatiladigan dorivor moddalar 3 guruhga bo‘linadi: 
1  -  Kislotali  muhitda  turg‘un  bo‘lgan  alkaloid  va  sintetik  azot  asoslari  tuzlari  va  hokazolar. 
Ular borat kislotasining 1,9 – 2% li eritmalari bilan turg‘unlashtiriladi (atropin sulfat, pilokarpin 
gidroxlorid, skopolamin gidrobromid, dikain, novokain bundan mustasno). 
2  -  Neytral  va  kuchsiz  kislotali  muhitda  turg‘un  bo‘lgan  moddalar:  benzilpenitsillin, 
streptomitsin,  levomitsetin  va  hokazo.Bunday  sistemalarni  stabillash  uchun  bufer  aralashmalar, 
sitrat natriy va boshqalar qo‘llaniladi. 
3  -  Ishqoriy  sharoitda  turg‘un  bo‘lgan  moddalar:  sulfatsil  natriy,  norsulfazol  natriy  va 
boshqalar.  Ularni  natriy  gidroksid,  natriy  gidrokarbonat,  natriy  tetraborat  va  PH  ko‘rsatkichi 
ishqoriy bo‘lgan bufer aralashmalar yordamida turg‘unlashtiriladi. 
Tez  oksidlanuvchi  moddalarni  antioksidantlar  –  sulfit  natriy,  metabisulfit  natriy  yordamida 
turg‘unlashtiriladi. Masalan: 30% li sulfatsil natriy eritmasi 0,5% li metabisulfit natriy bilan, 1% 
li etilmorfin gidroxlorid – 0,1 % li metabisulfit natriy bilan turg‘unlashtiriladi. 
Ta’sirini  uzaytirish:  Ko‘z  tomchisi  sifatida  ishlatiladigan  aksariyat  dori  preparatlarining 
kamchiligi  ularning  terapevtik  ta’sirining  qisqaligidir.  Masalan,  glaukomada  ishlatiladigan 
pilokarpin  gidroxloridni  gipotenziv  ta’siri  2  soat  davomida  saqlanib  turadi.  Demak,  kasal  1 
sutkada  6  marta  ko‘zga  dori  tomizishi  kerak.  Bu  o‘z  navbatida  tarkibida  lizotsim  moddasini 
saqlovchi  ko‘z  suyuqligini  yuvilib  ketishiga  hamda  infeksiya  tushishi  uchun  qulay  sharoit 
yaratilishiga  sabab  bo‘ladi.  Bu  holat  olimlarni  ko‘z  tomchilari  ta’sirini  uzaytiruvchi  moddalar 
ustida  izlanishlar  olib  borishga  undadi  va  shunday  modda  sifatida  YUMBlar  (PVS,  MS,  Na  – 
KMS) ishlatish mumkinligi aniqlandi. YUMBlar ko‘z tomchisining qovushqoqligini oshiradi va 
dorini ko‘z shilliq qavati bilan kontaktini yaxshilaydi. PVS va Na-KMS ning 1,5 % li eritmalari, 
MS  ning  0,5  %  li  eritmasi  yaxshi  sterillanadi  va  muzlatkichda  saqlanganda  tiniqligini  saqlab 

---

66 
 
qoladi.  2%li  Na-KMS  qo‘shib  tayyorlangan  pilokarpin  gidroxlorid  eritmasi  sutkasiga  6  mahal 
emas  -  3  mahal  tomizilsa  kifoya  qilishi  aniqlandi.  Prolongatorlar  ko‘z  tomchilariga  vrach 
ko‘rsatmasi bo‘yicha  qo‘shiladi.  Ko‘z tomchisining  optimal  qovushqoqligi  5  –  15  sP  oralig‘ida 
bo‘lib, bu ko‘rsatkich 40 - 50 sP dan oshib ketmasligi kerak. 
Tiniqlik:  Ko‘z  tomchilari  mexanik  zarrachalardan  holi  bo‘lishi  kerak.  Buning  uchun  ular 
yuqori  navli  filtr  qog‘ozlar  yoki  3  chi  nomerli  shisha  filtr  orqali  filtrlanadi.  Iloji  bo‘lsa  ularni 
tayyorlashda konsentratlardan foydalanish lozim. 
Ko‘z tomchisining osmotik bosimi ko‘z suyuqligi yoki 0,9 

 0,2 % li natriy xlorid eritmasi 
osmotik bosimiga teng bo‘lishi lozim. 
Ko‘z  tomchisini  izotonik  qilish  uchun  qo‘shiladigan  yordamchi  modda  dorivor  modda 
bilan  mos  kelish-kelmasligiga  qarab  tanlanadi.  Ba’zi  hollarda  giper  yoki  gipotonik  eritmalarni 
qo‘llash ruxsat etiladi va bu haqda xususiy maqolada ko‘rsatilgan bo‘ladi. 
Ko‘z tomchilarini tayyorlashda steril erituvchilar: tozalangan suv, izotonik bufer eritmalar, 
moylar  va  hokazolar  ishlatiladi.  Erituvchi  va  yordamchi  moddalar  tibbiyotda  qo‘llashga  ruxsat 
etilgan hamda xususiy maqolada ko‘rsatilgan bo‘lishi shart. Ko‘z tomchilarini sterillash xususiy 
maqolada keltirilgan usulda olib boriladi. 
Ko‘z tomchisining jihozlanishi ularni saqlash va tashish vaqtida turg‘unligi va sterilligini 
ta’minlay olishi kerak. 
Saqlanishi: Salqin, quyosh nuri tushmaydigan joyda. 
Ko‘z tomchilarini 120
0
C da 8 daqiqa, ba’zi hollarda (atropin sulfat, novokain eritmasi va 
h.k.) 100
0
C haroratda 30 daqiqa sterillanadi. Tarkibida kollargol, rezorsin, adrenalin gidroxlorid, 
sitral  kabi  termik  sterillashga  chidamsiz  moddalar  saqlagan  ko‘z  tomchilari  aseptik  sharoitda 
tayyorlanadi. 
Ba’zi  adabiyotlarda  ko‘z  tomchilarini  turg‘unlashtirishda  dorivor  moddalar  3  guruhga 
bo‘lingan. 
1.
 
chi  guruhga  kislotali  muhitda  gidroliz  va  oksidlanishga  turg‘un  bo‘lgan  alkaloid  va  sintetik 
azot  asoslari  tuzlari  kiradi.  Ular  ishtirokida  ko‘z  tomchilari  tayyorlash  uchun  borat 
kislotasining  izotonik  eritmasi  (ko‘pincha  konservant  sifatida  levomitsetin  qo‘shib)  hamda 
har xil bufer eritmalar qo‘llaniladi. 
2.
 
chi  guruhga  sulfatsil  -  natriy,  norsulfazol  -  natriy  kabi  ishqoriy  muhitda  turg‘un  (barqaror) 
bo‘lgan  moddalar  kiradi.  Ular  eritmalarini  barqarorlash  uchun  natriy  ishqori,  natriy 
gidrokarbonat, natriy tetraborat va ishqoriy PH ko‘rsatgichli bufer aralashmalar qo‘llaniladi. 
3.
 
guruhga  tez  oksidlanuvchi  moddalar  kirib,  ularga  antioksidantlar  qo‘shib  ko‘z  tomchilari 
tayyorlanadi. Antioksidantlarga natriy metabisulfit, natriy sulfit, tiosulfat natriy, trilon B kabi 
moddalar misol bo‘ladi.