Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

508

---

18.2-rasm. Iqtisodiy muvozanatlik amal qilishining asosiy 

tamoyillari'2*

Iqtisodiy  adabiyotlarda bildirilgan fikr-mulohazalarga asoslangan 

holda iqtisodiy muvozanatlik namoyon bo‘lishining quyidagi shaklla­

rini keltirish mumkin (18.3-rasm).

18.3-rasm. Iqtisodiy muvozanatlik namoyon boHish shakllari

129 Muallif tomonidan tuzilgan.

509

---

Rasmdan  ko‘rinib  turibdiki,  iqtisodiy  muvozanatlik  real  hayot­

da  shart-sharoitga  qarab  turli  shakllarda  namoyon  boiishi  mum- 

kin  ekan.  Bundan  tashqari,  iqtisodiyotning  ko‘plab  qismlari  va 

sohalari  o‘rtasidagi muvozanatlik balanslar ko‘rinishida ham  namo­

yon boiadi.  Ayni chog‘da, iqtisodiyotning turli darajalardagi muvo- 

zanatligini  ta’minlashda  balans  usulidan  keng  foydalaniladi.  Balans 

usuli  -   muayyan  maqsadlarga  erishishda  mavjud  resurslar  va  ular­

dan  foydalanish  miqdorlari  o‘rtasidagi  tenglikni  ta’minlash  asosida 

muvozanatlikni  o ‘matishga  qaratilgan  usullar  majmui.  Bunda  ba­

lanslar tizimidan foydalanilib,  u o ‘z ichiga moddiy (natural),  qiymat 

(pul) va ishchi kuchi balanslarini oladi. Balans usulini q oilash orqali 

umumiqtisodiy,  hududiy,  tarmoqlararo  va  ishlab  chiqarish  ichidagi 

muvozanatliklaming  o ‘matilishi  va  miqdoriy  jihatdan  ifodalanishi 

ta’minlanadi.

Tarmoqlararo balans -  kengaytirilgan takror ishlab chiqarish, ya’ni 

mahsulotni  ishlab  chiqarish,  taqsimlash va iste’mol  qilish jarayonla- 

rini tavsiflovchi  iqtisodiy-matematik model b o iib ,  uning yordamida 

tarmoq va tarmoqlararo kesimda asosiy takror ishlab chiqarish nisbat- 

larining batafsil detallashtirilishi ta’minlanadi.

T o io v   balansi  -   ma’lum  davr  davomida  muayyan  mamlakat- 

dagi  pul  tushumlari  bilan  chet  mamlakatlarga  barcha  pul  toiovlari 

o ‘rtasidagi  tenglikni  ifodalovchi  ko‘rsatkichlar  tizimi.  T o io v   ba- 

lansida  mamlakatlar  o‘rtasidagi  iqtisodiy  munosabatlaming  turli 

ko'rinishlari  -   tashqi  savdo,  kapital  migratsiyasi,  litsenziyalar  sav- 

dosi,  transport,  turizm,  xususiy  shaxslar  pul  o‘tkazmalari  va  h.k. 

bo‘yicha hisob-kitoblar o‘z ifodasini topadi.

Ishchi kuchi resurslari balansi -  mavjud ishchi kuchi resurslari va 

ulardan foydalanishning tengligini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar tizimi. 

Mazkur balans iqtisodiyotning mutanosib rivojlanishini ta’minlashda 

ishchi kuchiga b o ig an  talab hamda uni qondirish manbalarini o ‘zaro 

taqqoslash imkonini beradi.

Aholi  pul  daromadlari  va  xarajatlari  balansi  -   zaruriy  mahsulot­

ni  pul  ko‘rinishini  olgan  asosiy  qismining  harakatini  aks  ettiruvchi 

ko‘rsatkichlar tizimi.  Balansning mazkur turi toiovga qodir talab va 

tovarlar taklifi, chakana tovar aylanmasi, puli xizmatlar hajmi va aho-

510

---

li  omonatlari  o‘rtasidagi  tenglikni  ta’minlashning  asosiy usullaridan 

biri  hisoblanadi.

Ushbu chora-tadbirlar soliq va kredit imtiyozlari bilan bir qatorda, 

kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish uchun qulay biz­

nes  muhitini  yaratish  maqsadida  institutsional  islohotlami  yanada 

chuqurlashtirishni  ham  o‘z  ichiga  oladi.  Jumladan,  0 ‘zbekistonda 

so‘nggi besh yil mobaynida investitsiyalaming yillik o‘sish sur’ati 9 

foizdan ziyodni tashkil etmoqda.

Iqtisodiy  muvozanatlikning  mazmuni  iqtisodiyotning  turli  so- 

halari,  tarmoqlari  va  tomonlari  о‘rtasidagi  mutanosiblikni  ko‘rib 

chiqqanimizda yanada oydinlashadi.