Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

16.2. Jamg‘arishning mohiyati, omillari 

va samaradorligi

Jamg‘arish  iqtisodiyotdagi  yalpi  sarflaming  tarkibiy  qismlaridan 

biri hisoblanib, investitsion tavsifdagi tovarlarga talab darajasini bel­

gilab  beradi.  Investitsiyalar jamg‘arishning  amalda  namoyon  bo‘lish 

shakli  bo‘lganligi  sababli  dastlab,  tahlilni  jamg‘arishning  mohiyati, 

omillari va samaradorligini nazariy jihatdan asoslash bilan boshlaymiz.

Jamg‘arish -  milliy daromadning bir qismining asosiy va aylan­

ma  kapitallarni,  shuningdek,  ehtiyot  zaxiralarini  ko‘paytirish 

uchun sarflanishidir.

Ishlab  chiqarish  va  noishlab  chiqarish  maqsadidagi  jamg‘arish 

bir-biridan  farqlanadi.  Jamg‘arilgan  mablag‘laming  moddiy  ishlab 

chiqarish  va  xizmat  ko‘rsatish  sohalarining  asosiy  kapitallarini  va 

aylanma mablagiarini kengaytirishga ketadigan qismi  ishlab  chiqa­

rish sohasidagi jamg‘arish  summasini hosil qiladi.  Ishlab chiqarish 

sohasidagi jamg‘arish iqtisodiy o‘sishning muhim omilidir.

452

---

Ijtimoiy-madaniy  sohadagi  jamg‘arish  (noishlab  chiqarish 

jamg‘arishi)  uy-joy  fondini,  kasalxonalar,  o‘quv  muassasalari, 

madaniyat, sog‘liqni saqlash, sport muassasalari, ya’ni nomoddiy ish­

lab chiqarish tarmoqlarini kengaytirish, rekonstruksiyalash, yangilash- 

ga  sarflanadi.  Noishlab  chiqarish  sohasini  kengaytirish  ham  ishlab 

chiqarishni rivojlantirishning zarur shartidir.

Jamg‘arish summasi, uning hajmi va tarkibi takror ishlab chiqarish 

sur’atlarini  belgilab  beradigan  hal  qiluvchi  omillardir.  Jam g‘arish 

normasi  bevosita  jamg‘arish  summasining  butun  milliy  daromad 

hajmiga nisbati bilan aniqlanadi:

JN=(JSMD)xlOO%,

bu yerda JN - jamg‘arish normasi;

JS - jamg‘arish summasi;

MD - milliy daromad.

Jamg‘arish normasining ham o‘z chegarasi bo‘lib, uni me’yoridan 

oshirish iqtisodiy jihatdan samarasiz bo‘lib chiqishi va salbiy oqibat- 

larga  olib  kelishi  mumkin.  Masalan,  uning  haddan  tashqari  ortishi 

natijasida investitsion sarflar samaradorligi pasayib ketishi mumkin, 

chunki kapital mablag‘lar hajmi bilan qurilish tashkilotlarining  quv- 

vatlari,  materiallar  va  uskunalar  yetkazib  berish  imkoniyatlari,  in- 

fratuzilmaning  rivojlanishi  o‘rtasida  nomutanosiblik paydo  bo‘ladi. 

Oqibatda  iqtisodiy  o‘sish  pasayib  ketish  tamoyiliga  ega  bo‘ladi. 

Shunday qilib, jamg‘arish hajmi iqtisodiy o‘sish sur’atlari va sifatiga 

faqat o‘zining miqdori bilangina hal qiluvchi ta’sir ko'rsatib qolmay- 

di. Fan-texnika revolyutsiyasi sharoitida ulardan foydalanish samara­

dorligi birinchi o'ringa chiqadi.

Jamg‘arish  hajmi  milliy  daromadning  bir  qismini  tashkil  etadi 

va  shu  sababli  milliy  daromad  hajmi  ko‘payishini  belgilaydigan 

omillar jamg‘arish  miqdorini  ham  belgilab  beradi.  Bu  omillardan 

asosiysi qo‘llaniladigan resurslar massasi va ulaming unumdorligi- 

dir.  Jamg‘arish miqdori ishlab chiqarish jarayonida xomashyo, ma­

teriallar,  energiyani  tejab-tergab  sarflashga  ham bog‘liq.  Mahsulot 

birligiga  ulami  sarflashni  kamaytirish  moddiy  vositalaming  o‘sha 

miqdorida mahsulotlami ko‘proq hajmda ishlab  chiqarishga imkon 

beradi.

453

---