Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

dariklar 

va  kumush 

sikQami, 

eramizdan  aw algi  III-II  asrlar  oxiriga  borib, 

Shimoliy Baqtriya,  So‘g ‘d,  Buxoro,  Xorazmda kumush va  suberatli 

(bronza ustiga yupqa kumush qoplangan)  “o‘xshatma” tangalar zarb 

qilinganini aytish mumkin.

Eramizdan  aw algi  I  asrda  davlatning  o‘z  kumush  va mis  tanga- 

lari  zarb  qilina  boshlandi.  Tanganing  old  tomonida  mahalliy  hukm- 

dor surati,  orqa tomonidan -  turli  tasvirlar va belgilar,  so‘g‘dcha va 

xorazmcha,  keyinroq  esa  baqtriycha  yozuvlar  bo‘lgan.  So‘g ‘d  va 

Xorazm  davlatlarida  eramizning  birinchi  yarmida  kumush  va  mis 

qo‘llanilgan antik andozasining 0 ‘rta Osiyoga xos turi saqlanib qol­

gan.  0 ‘zbekiston bilan Turkmanistonning janubiy qismida yashagan 

ko‘chmanchi xalq - qabilalari barpo etgan ulkan Kushon imperiyasida 

pul tizimi kumushga emas, balki oltinga asoslanganini aytish mumkin.

0 ‘sha  davrda  tangalar  mamlakatning  turli  shaharlarida  masalan, 

Samarqand, Buxoro, Mashxad, Balh, Nishopur,  Saras va boshqa sha- 

harlarda chiqarilgan. Bundan tashqari XVI-XVII asrlarda Abdullaxon 

va  Shayboniyxonlar tomonidan  o ‘tkazilgan pul  islohotida  ham  aso­

san oltin pulga asoslangan.

130

---

Shayboniyxon Samarqandni zabt etgandan keyin,  1507-yilda pul is- 

lohotini o‘tkazgan.  Shayboniyxon (1501-1610) va Abdullaxon (1583- 

1598)  zarb  etgan  tangalar  bizgacha  etib  kelgan.  Abdullaxon  davrida 

tanga (oltin va kumush) zarb qilish davlat poytaxti -  Buxoroda markaz- 

lashtirilgan.  1695-1709-yillarda  oltin tanga zarb  qilish muntazam tus 

oldi. Tanga og‘irligi 4,8 gramm, sifat sofligi juda yuqori -  958 bo‘lgan22.

Shayboniyxon  va  Abdullaxonlardan  keyin  1695-1709-yillarda 

Joniylar  davlati  shakllanib  oltin  tanga  zarb  qilish  muntazam  yo‘lga 

qo‘yildi.

Shunday  qilib,  pulning  kelib  chiqishi  tarixida  eng  avvalo,  umu­

miy ekvivalentlik rolini bajaruvchi bir nechta metallar (oltin, kumush, 

mis, bronza v.b.), keyinchalik esa bimitalizm ya’ni ikki xil metall pul- 

lar (kumush va  oltin)dan oxirida esa monometal  (oltindan)  yasalgan 

tangalar muomalada bo‘lgan.

Bizning  mamlakatimizdan  ancha  keyin,  XIX  asming  oxirida 

mamlakatlar  birin-ketin  oltin  valyutaga,  ya’ni  monometall  tizimiga 

o‘ta boshladilar.  Bu hoi Avstriyada  1892, Yaponiyada  1897,  Rossiya- 

da  1898,  AQSHda  esa  1900-yilda  sodir  bo‘ldi.  Angliyada  oltin  pul 

tizimi XVII asming oxirida,  Germaniyada  1871-yilda,  Gollandiyada 

1877-yilda joriy etilgan edi.

Umumiy  ekvivalent  rolining  nodir  metallarga,  jumladan  oltinga 

yuklatilish sabablari quyidagilar orqali izohlanadi:

- sifat jihatdan bir xil o ‘lchamga keltirish mumkinligi;

- zanglamasligi va uzoq muddat saqlash mumkinligi;

- boiinuvchanligi va bo‘lgandan keyin yana yaxlit holga keltirish 

mumkinligi;

- bo‘linganda ham o‘z qiymatini saqlab qola olishi;

- tabiatda nisbatan kamyobligi;

-  ozgina  miqdordagi  va  og‘irlikdagi  nodir  metallning  qiymati 

ancha yuqoriligi.

Shu  xususiyatlarga  ko‘ra  umumiy  ekvivalent  rolini  o ‘ynovchi 

ko‘plab tovarlar ichidan maxsus tovar -  oltin pul ajralib chiqdi. Shun- 

day qilib,