Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

«Keyingi  qo'shilgan  miqdor  nafliligi»  atamasini  qo‘llashda  mualliflar 

tomonidan  ko'plab  mulohazalarga  borildi.  Sababi  -   bugungi  kunda  iqtisodiy 

adabiyotlarda  bu  atamaning  turli  variantlari  («m e’yoriy  naflilik»,  «me’yoriy 

foydalilik»,  «chegaraviy  naflilib>,  «chegaraviy  foydalilik»  va  h.k.  )  qo‘llanib 

kelmoqda.  Biroq,  bu  atamalar  lug‘aviy  tarjima  sifatida  o ‘rinli  qo‘llanilgan 

bo‘lsada,  mazkur  tushunchaning  haqiqiy  mazmunini  ifodalay  olmaydi.  «Key­

ingi  qo‘shilgan  miqdor  nafliligi»  atamasi  esa  bu  mazmunga  ko‘proq  mos  tu- 

shadi.  Bobning  bayon  etilishini  osonlashtirish  maqsadida  keyingi  o ‘rinlarda 

qo‘llaniluvchi «so'nggi qo'shilgan miqdor nafliligi», «qo‘shilgan miqdor naflili­

gi», «keyingi qo‘shilgan naflilik» kabi iboralar bir xil ma’no kasb etadi.

125

---

ne’matlar (hamda xizmatlar) ulami ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy 

mehnat  sarflanganligi  uchun  emas,  balki  ushbu  ne’matlar  naflilikka 

ega bo‘lganligi uchun qadrlanadi.  Insonlar tomonidan ma’lum nafli- 

liklarga  ehtiyoj  sezilganligi  sababli  u  yoki  bu  tovami  ishlab  chiqa­

rishga mehnat sarflari amalga oshiriladi. Mazkur nazariya tarafdorlari 

fikrlariga ko‘ra,  faqat tovaming nafliligi uning qiymatiga va binoba- 

rin, narxiga asos bo‘lishi mumkin. Keyingi qo‘shilgan miqdor nafliligi 

nazariyasi bilan qiymatning  mehnat nazariyasining bir-biriga to‘g‘ri 

kelmasligi turli xil iste’mol qiymatlarini yoki naflilikni hisobga olish 

muammosi bilan bog‘liq. Chunki, turli ko‘rinishdagi ikkita tovaming 

nafliligini shunchaki umumiy tarzda o ‘zaro taqqoslash mumkin emas.

Bu  nazariya  tarafdorlari  naflilikning  ikki  turini  ajratib  ko‘rsatish 

zarur  deb  hisoblaydilar:  a)  abstrakt  yoki  umumiy  naflilik,  ya’ni 

ne’matlaming  kishilar  biron-bir  ehtiyojlarini  qondirish  layoqati; 

b)  aniq  naflilik,  bu  ne’mat  mazkur  nusxasi  foydaliligining  subyek- 

tiv narxini bildiradi.  Bu  subyektiv narx ikki  omilga bog‘liq:  mazkur 

ne’matning mavjud zaxirasi va unga bo‘lgan ehtiyojning to‘yinganlik 

darajasi.  Keyingi qo‘shilgan miqdor nafliligi muammosini o ‘rmonda 

yashovchi chol ega bo‘lgan besh qop don misolida, uning ongida sodir 

bo‘lgan psixologik xayol orqali tasvirlab ko‘rsatadilar. Bu qoplardagi 

donning nafliligi kamayib boruvchi tartibda joylashadi: birinchi qop- 

dagi  don  eng  zarur,  ya’ni  cholning  oziq-ovqatga  bo‘lgan  ehtiyojini 

qondirish uchun iste’mol qilinadi,  ikkinchisi -  ovqatlanishni yaxshi- 

lash uchun, uchinchisi -  uy parrandalarini boqish, to‘rtinchisi -  pivo 

tayyorlash, beshinchisi -  cholning o‘z uyi atrofida sayrab yurgan qush- 

lami boqib, ko‘ngilxushlik qilishi uchun. Bundan ko‘rinadiki, beshin- 

chi qopniig nafliligi chol uchun u qadar ahamiyatli emas, chunki agar 

bu  qopdagi  dondan mahmm bo‘Isa u faqatgina ko‘ngilxushlik qilish 

imkoniyatidan voz kechadi  xolos.  Biroq,  to‘rtinchi  qopdagi  donning 

yo‘q boiishi  cholni  pivosiz,  uchinchisi  esa parrandalarsiz  qoldirishi 

mumkin.  Faqat bitta  qopdagi  don  qolgan taqdirda chol uchun uning 

nafliligi eng yuqori darajaga yetadi, ya’ni u ovqatlanish ehtiyoji bilan 

tenglashadi.  Shu o ‘rinda turli qoplardagi donlaming nafliligi turlicha 

ekan, ulaming qaysi biri donlaming umumiy naflilik darajasini aniqlab 

beradi,  degan savol tug‘iladi.  Holbuki,  qoplardagi donlaming bir-biri-

126

---

dan  farqi  yo‘q  ekan,  chol  uchun  ulaming  nafliligi  beshinchi,  so‘nggi 

qopdagi donning nafliligi orqali aniqlanadi. Demak, har bir ne’matning 

so‘nggi  qo‘shilgan  birligi,  ya’ni  uncha  muhim  bo‘lmagan  ehtiyojni 

qondiruvchi birligining nafliligi kamayib borish xususiyatiga  egadir.

Agar  uzoq  davrlar  mobaynida  tortishuvlar  va bo‘linishlarga  olib 

kelgan  bu  ikki  yo‘nalishdagi  nazariyalarga  e’tibor  bilan  qaralsa, 

ulaming hammasi  tovarda gavdalangan mehnatning  ikki tomonlama 

tavsifini,  undan  kelib  chiquvchi  tovaming  ikki  xil  xususiyati  (nafli­

ligi va qiymati)ni tushunmaslikdan, uni bilishga bir tomonlama yon- 

dashuvdan kelib chiqqanligi m a’lum bo‘ladi (4.2-rasm).