Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

sivligi deganda ish vaqti birligi davomida mehnat sarfining oshib 

borishi, ya’ni mehnatning jadallashishi tushuniladi. 

Mehnat inten- 

sivligining oshishi muayyan vaqt davomida ko‘proq qiymat yaratili- 

shiga imkon beradi.  Mehnat intensivligi oshganda vaqt birligi ichida 

Yaratilgan  tovar  miqdori  oshishi  mumkin.  Lekin  qiymat  ham  osh- 

ganligi tufayli uning bir birligiga to‘g ‘ri keladigan qiymat o‘zgarmay 

qolishi mumkin.

4.3. Qiymatning mehnat nazariyasi, naflilik va keyingi 

qo‘shilgan miqdor nafliligi nazariyalari

Tovar  qiymatining  negizini  aniqlash  doimiy  ravishda  tortishuv- 

lar  va  munozaralarga  sabab  bo‘lib,  bu  borada  quyidagi  ikki  asosiy 

yo‘nalish mavjud:

1) qiymatning mehnat nazariyasi;

2)  qiymatning  naflilik  yoki  keyingi  qo‘shilgan  miqdor  nafliligi 

nazariyasi.

Qiymatning mehnat nazariyasi 

asoschilari  Uilyam Petti, Adam 

Smit,  David  Rikardolar hisoblanadi.  U.Petti  -   qiymatning  mehnat n- 

azariyasining dastlabki asoschisi bo‘lib, u qiymatning manbai mehnat 

hisoblanishini,  aynan mehnat  sarfi  tovar qiymati  miqdorini belgilab 

berishini ko‘rsatib  o ‘tgan.  Biroq,  U.Petti  tovaming  iste’mol  qiymati

123

---

va qiymati o‘rtasidagi farqni ko‘ra olmagan. U tovaming qiymati faqat 

qimmatbaho metallami ishlab chiqarishga sarflanuvchi mehnat orqali 

yaratiladi, deb hisoblagan. A.Smit o‘zining «Xalqlar boyligining tabiati 

va  sabablari  to‘g ‘risida tadqiqotlar»  (1776)  nomli  asarida  tovaming 

iste’mol va almashuv qiymatini  farqlab bergan.  U tovar qiymatining 

yagona  manbai  bo‘lib  moddiy  ishlab  chiqarishning  har  qanday  so- 

hasida  sarflangan  mehnat  hisoblanadi,  degan  xulosaga  kelgan.  Shu 

bilan  birga,  tovar  qiymatining  miqdorini  har  qanday  mehnat  emas, 

balki jamiyat uchun zarur bo‘lgan o‘rtacha mehnat belgilab berishini 

ko‘rsatib o‘tgan.

D.Rikardo  qiymatning  yagona  mezoni  bo‘lib  tovar  ishlab  chiqa­

rishga sarflangan hamda ish vaqti sarflari orqali aniqlanuvchi mehnat 

hisoblanishini  isbotlab bergan.  U tovaming  iste’mol qiymati va qiy­

mati  o‘rtasidagi  farqni  aniq ko‘rsatib,  har qanday ishlab  chiqarishda 

tovaming qiymati sarflangan mehnat orqali aniqlanishini ta’kidlagan. 

Demak, yuqorida ta’kidlaganimizdek, qiymatning mehnat nazariyasi 

tarafdorlarining  fikricha,  tovarlami  ayirboshlash  ulaming  qiymati 

asosida amalga oshiriladi.  Qiymatning miqdori esa,  tovarlaming har 

bir birligini  ishlab chiqarishga ijtimoiy zaruriy mehnat sarflari bilan, 

ya’ni ijtimoiy zaruriy ish vaqti bilan o‘lchanadi.  Qiymatning mehnat 

nazariyasi  tarafdorlari  tovar  ishlab  chiqarish  sharoitida  tovar  ishlab 

chiqamvchilar  o ‘rtasidagi  aloqalami,  ijtimoiy  mehnatni  taqsimlash 

va  rag‘batlantirishni  tartibga  soluvchi  obyektiv  qiymat  qonunining 

mavjudligini e’tirof etadilar.