Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

650

---

23.3. Davlatning iqtisodiyotga ta’sir qilish 

usullari va vositalari

Davlat milliy  iqtisodiyotni  tartibga  solishda bir  qator usullardan 

foydalanadi.  Bu  usullami  umumlashtirib  quyidagicha  guruhlash 

mumkin:

-  bevosita ta’sir qilish usullari;

-  bilvosita ta’sir qilish usullari;

-  tashqi iqtisodiy usullar.

Markazdan boshqarish tartibi ustun bo‘lgan mamlakatlarda davlat­

ning iqtisodiy jarayonlarga aralashuvida bevosita ta’sir qilish usullari 

ustun bo‘Isa, bozor iqtisodiyoti esa asosan iqtisodiy jarayonlarni bil­

vosita tartibga solish bilan boglangan.  Shu bilan birga barcha mam­

lakatlarda  iqtisodiyotning  davlat  sektori  mavjud.  Davlat  sektorini 

boshqarish mulkchilikning davlat shakliga asoslanib, u asosan quyi­

dagi uchta yo‘l orqali shakllanadi:

1) ishlab chiqarish vositalari egalariga pul yoki qimmatli qog‘ozlar 

bilan tovon tolash orqali mulkni milliylashtirish;

2)  davlat  byudjeti  mablag‘lari  hisobiga  yangi  korxonalar,  ba’zi 

hollarda yaxlit tarmoqlarni barpo etish;

3) davlat tomonidan xususiy korporatsiyalaming aksiyalarini sotib 

olish va aralash davlat-xususiy korxonalarini tashkil etish.

Hozirda so‘nggi uchinchi yo‘l ustun ravishda amal qilmoqda.

Davlat xilma-xil shakldagi kapitalga egalik qiladi, kreditlar beradi, 

korxonalarga mulkdor hisoblanadi.  Bu davlatni  ijtimoiy kapitalning 

bir qismiga egalik qilishiga olib keladi.

Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalar- 

dan foydalanadi.  Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tay- 

anadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish xususiyatidagi tad­

birlami  o‘z ichiga oladi.  Tartibga solishning ma’muriy vositalaridan 

foydalanilganda  yaxlit  takror  ishlab  chiqarish jarayoni  yoki  uning 

alohida tomonlarini to‘g‘ridan-to‘g‘ri tartibga  solish ko‘zda tutiladi. 

Ayniqsa,  ishlab  chiqarish  tanazzulga uchragan  davrda iqtisodiyotga 

bilvosita ta’sir qilish tadbirlari kam samarali bo‘lib,  ma’muriy vosi- 

talardan foydalanishga ustunlik beriladi. Bu usullardan quyidagilami 

alohida ko‘rsatish mumkin: