Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

Agrar  inqiroz. 

Qishloq  xo‘jaligidagi  iqtisodiy  inqirozlar  agrar 

inqirozlar  deb  ataladi.  Agrar  inqirozlar  quyidagi  shakllarda  namo­

yon  bo‘ladi:  1)  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarining  nisbiy  ortiqcha 

ishlab  chiqarilishi,  uning  sotilmay  qolgan juda  katta  zaxiralarining 

to‘planishi; 2) narxlaming pasayishi, daromadlar va foydalaming ka­

mayishi; 3) o ‘z xarajatlarini qoplay olmasdan, fermyerlaming omma­

viy ravishda xonavayron bo‘lishi, ular qarzlarining ortishi; 4) qishloq 

aholisi o ‘rtasida ishsizlaming ko‘payishi.

Qishloq  xo‘jaligida  takror  ishlab  chiqarish  o ‘ziga  xos  xususiyat- 

larga ega bo‘lganligi sababli,  agrar inqirozlar ham o ‘ziga xos xususi- 

yat  kasb  etadi.  Agrar  inqirozlar  sanoat  sikllariga  qaraganda  odatda 

ancha  uzoq  vaqt  cho‘zilib  boradi.  Birinchi  agrar  inqiroz  XIX  asr- 

ning  70-yillarida boshlanib,  har xil  shakllarda  90-yillar o‘rtasigacha 

davom etgan edi. Birinchi jahon umshidan keyin, aholining xarid qo- 

biliyati juda pasayib ketgan sharoitda,  1920-yil bahorida keskin agrar 

inqiroz  boshlanib  ketdi  va  ikkinchi  jahon  urushining  boshlanishga 

qadar  davom  etdi.  Uchinchi  agrar  inqiroz  1948-yildan  boshlanib, 

80-yillargacha davom  etdi. Agrar inqirozlarning cho‘zilib  kyyetishi- 

ning  asosiy  sabablari  quyidagilar:  a)  yerga xususiy mulk monopoli­

yasi sharoitida, u qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishining rivojlanishida 

sanoatga nisbatan orqada qolishni taqozo etadi; b) yer rentasining mav­

jud bo‘lishi va uning uzluksiz sur’atda o‘sib borishi. yer rentasining, 

aw alo  absolyut rentaning ko‘payishi qishloq xo‘jalik mahsulotlarini 

qimmatlashtirib  yuboradi,  buning  natijasida uni  sotish  qiyinlashadi; 

v)  ko‘plab  mayda  dehqon  xo‘jaliklarining  mavjud  bo‘lishi.  Mayda

538

---

ishlab  chiqaruvchilar  xo‘jalikni  asosan  o‘zi  va  oilasi  uchun  zarur 

tirikchilik  vositalarini  topish  maqsadida  yuritadi.  Inqiroz  sharoitida 

ham  ular  ishlab  chiqarishni  qisqartira  olmaydilar.  Tirikchiliklarini 

o ‘tkazish  va  ijara  haqini  to‘lash  uchun  ishlab  chiqarishni  ilgarigi 

miqyoslarda  olib boraveradilar.  Bu  hoi  qishloq xo‘jalik mahsulotla­

rini nisbiy ortiqcha ishlab chiqarishni yana ham ko‘paytirib yuboradi.

Agrar  inqirozlar  siklli  tavsifga  ega  bo‘lmaydi.  Qishloq  xo‘jalik 

mahsulotlarini ortiqcha ishlab chiqarish absolyut tavsifga emas, balki 

nisbiy tavsifga  ega.  Chunki  inqiroz ro‘y  bergan mamlakatlarda mil- 

lion-million kishilar doimiy suratda ochlikda yashaydi.

Nom untazam  inqirozlar  biron-bir  alohida  sabablarga ko‘ra yuz 

beradi. Masalan, tabiiy ofat, sel, to‘fon, qurg‘oqchilik tufayli iqtisodi­

yot tang ahvolga tushib qolishi mumkin.