Toshkent davlatiqtisodiyot universiteti b. Y. Xodiyev, sh sh. Shodmonov

19.4. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozining miqyosi, 

kelib chiqish sabablari va salbiy oqibatlari

2008-yilda o‘zining ko‘lami jihatidan keng va salbiy ta’sir oqibatlari 

jihatidan  ancha jiddiy  bo‘lgan  navbatdagi  jahon  moliyaviy-iqtisodiy 

inqirozi boshlandi.  Birinchi Prezidentimiz «Jahon moliyaviy-iqtisodiy 

inqirozi,  0 ‘zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo‘llari va cho- 

ralari»  nomli  asarida  mazkur  inqirozning  mazmun-mohiyati  hamda 

kelib  chiqish  sabablarini  quyidagicha  bayon  etdilar:  «Bu  inqiroz 

Amerika Qo‘shma Shtatlarida ipotekali kreditlash tizimida ro‘y bergan 

tanglik holatidan boshlandi. So‘ngra bu jarayonning miqyosi kengayib, 

yirik banklar va moliyaviy tuzilmalaming likvidlik, ya’ni to‘lov qobili-

539

---

yati zaiflashib, moliyaviy inqirozga aylanib ketdi. Dunyoning yetakchi 

fond bozorlarida  eng yirik kompaniyalar indekslari  va aksiyalarining 

bozor qiymati halokatli darajada tushib ketishiga olib keldi. Bulaming 

barchasi, o‘z navbatida, ko‘plab mamlakatlarda ishlab chiqarish va iqti­

sodiy o‘sish sur’atlarimng keskin pasayib ketishi bilan bog‘liq ishsizlik 

va boshqa salbiy oqibatlami keltirib chiqardi»137. Bundan ko‘rinadiki, 

dastlab AQSH  ipoteka bozorlarida namoyon bo‘lgan mazkur  inqiroz 

yetarlicha to‘lov layoqatiga ega bo‘lmagan, qarzlami qaytarish qobili- 

yati  shubhali bo‘lgan qarzdorlarga ipoteka kreditlari berish amaliyoti- 

ning jadallashuvi natijasida ro‘y berdi.

Modomiki,  ipoteka  krediti  o ‘zining mohiyati  bo‘yicha ko'chmas 

mulk garovi hisobiga beriladigan kreditlar bo‘lsada, AQSH bozorlari 

bunday likvidli ko‘chmas mulklarga yetarlicha «to‘yindi» va ulaming 

narxlari keskin tusha boshladi. Buning ustiga investitsion banklaming 

AQSH  ipoteka bozorlaridagi yangi moliyaviy  «mahsulot» hisoblan- 

gan  aktivlami  sekyuritizatsiyalash  bo ‘yicha  operatsiyalarining  avj 

olishi ipoteka bozorlaridagi tanazzullik holatlari ehtimolligini oshirdi.

Aksariyat moliyachi-iqtisodchilar vujudga kelgan moliyaviy inqi- 

rozning haqiqiy sabablaridan biri sifatida rivojlangan mamlakatlarda 

iqtisodiyotni haddan ziyod ortiqcha erkinlashtirish siyosatining «mev- 

asi» ekanligini, ya’ni «o‘z-o‘zini boshqaruvchi bozor» g ‘oyasini ilgari 

surish orqali davlatning milliy iqtisodiyotga va xususan moliyaviy bo- 

zorlarga aralashuvini cheklanganligi bilan ham izohlamoqdalar.  Shu 

o ‘rinda, jahon moliyaviy inqirozining yuzaga kelishida asosiy sabab

-  moliyaviy resurslar bilan real ishlab chiqarish hajmi о ‘rtasidagi mu­

tanosiblikning  keskin  buzilishi  hisoblanishini  ta’kidlash  lozim.  Pul 

muomalasi  qonunlaridan m a’lumki,  iqtisodiyot sog‘lom va barqaror 

amal qilishi uchun muomaladagi pul massasi bilan tovar va xizmatlar 

ishlab chiqarish real hajmi o‘rtasida muayyan nisbatga amal qilinishi 

lozim. Biroq, milliy iqtisodiyotlaming baynalminallashuvi va global- 

lashuv jarayonlari pul muomalasining amal qilishiga ham o‘z ta’sirini 

o ‘tkazib,  dastlab  ayrim mamlakatlar, masalan AQSHda, keyinchalik 

ko‘plab  mamlakatlarda  mazkur  qonunga  rioya  qilishning  zaiflashu-