Toshkent davlat yuridik

Birja bitimlari


Bitimlar orasida birja bitimlari oʻziga xos xususiyatga ega. Bitimlarni
birja bitimlari deb hisoblash uchun ular maxsus belgilangan joyda tuzilgan
boʻlishi lozim. Birja hududi doirasida tuzilgan bitimlarning joyi birjada
tuzilgan hisoblanadi. Birja bitimlari tuzish vaqti deganda birja
savdolarining boshlanishi va tugatilishi uchun belgilangan vaqt
tushuniladi. Ushbu vaqt davomida taraflar birja aktivlarini sotib olish va
sotish uchun zayavka beradilar. Birjalar Oʻzbekiston Respublikasining


“


Birja va birja faoliyati toʻgʻrisida”gi qonuni talablari asosida faoliyat
yuritadi.
Birja bitimi deb - birjada roʻyhatga olingan birja listingi (savdo


uchun koʻrgazmaga qoʻyilgan tovarlar roʻyxati)dan oʻtkazilgan birja
tovarlari boʻyicha savdo sessiyasi (savdo vaqti) vaqtida birja savdosi
ishtirokchilari oʻrtasida tuzilgan va birja tomonidan roʻyxatga olingan
bitimga aytiladi.


1


16





Birja bitimlari uning oʻzida roʻyxatga olinadi, shu sababli bunday
bitimlar notarial tasdiqlanmaydi, qonunlarda nazarda tutilgan hollar
bundan mustasno. Birja bitimlari birja nomidan va hisobidan amalga
oshirilishi mumkin emas
Birja – oldindan belgilangan joy va muayyan vaqtda, belgilangan
qoidalar asosida birja savdolarini tashkil etuvchi yuridik shaxs. Birjalar
faqat aksiyadorlik jamiyatlari shaklida tashkil etiladi. Birjalar oʻz
faoliyatini tovar-xom ashyo, fond va valyuta birjasi turida amalga oshiradi.
Birjaning firma nomida “birja” soʻzi boʻlishi kerak.
Birja ustavida birjaning toʻliq va qisqartirilgan firma nomi,
joylashgan yeri (pochta manzili), elektron pochta manzili;
birja ustav fondining (ustav kapitalining) miqdori;
birja tomonidan chiqariladigan aksiyalarning soni, nominal qiymati,
turlari (oddiy, imtiyozli);
birja boshqaruvining tuzilmasi, birja kuzatuv kengashining, taftish
komissiyasining va ijroiya organining a’zolari soni, ushbu organlarni
shakllantirish tartibi, ularning vakolatlari.
Birja ustavida qonun hujjatlariga muvofiq boshqa ma’lumotlar ham
boʻlishi mumkin.
Birja faoliyati birja tovarlari bozorini tashkil etish va tartibga
solishga hamda talab va taklif asosida birja tovarlarining narxlarini ushbu
bozorda shakllantirishga qaratilgan faoliyatdir.
Birja bitimlarining turlari: birjalarda asosan birja tovarlari (mol, xom
ashyo, agrosanoat tovarlari va mahsulotlari, valyuta, qimmatli qogʻozlar va
hokazo) boʻyicha quyidagi oldi – sotdi shartnomalari tuziladi.


-


real (kassali) bitimlar – mavjud boʻlgan tovarlarni topshirish yoki


yetkazib berish yoxud tovarga egalik qilish huquqini oʻtkazish bilan
bogʻliq bitimlar hisoblanadi;


Real bitimlar amaliyotda kassali bitimlar deb ham nomlanadi.
Bunday bitimlar birja bitimlarining eng oddiy turlaridan hisoblanadi. Real
bitimlarga xos xususiyatlardan biri ularni darhol bajarilishi kerak
boʻlishidan iborat, chunki ular mavjud boʻlgan tovarlar boʻyicha tuziladi.
Real bitimning predmeti har doim tovar hisoblanadi, bitim tuzish paytida u
jismonan mavjud va sotuvchining egaligida boʻladi.


-


forvard bitimlar – mavjud (bitim tuzilayotgan vaqtda ishlab


chiqarilgan) tovarni yetkazib berishni kechiktirish sharti bilan tuziladigan
oldi – sotdi bitimlari; . Forvard soʻzi inglizcha “Forward transaction”


1


17





soʻzidan olingan. Bu birja bitimining oʻziga xos xususiyatlaridan biri bitim
tuzishdan koʻzda tutilgan harakat ma’lum bir vaqt oʻtgandan soʻng amalga
oshirilishidir, bundan tashqari sotib oluvchi mavjud tovarni koʻrib yoki
koʻrmasdan (ya’ni kelgusida ishlab chiqariladigan tovarlarni nazarda tutib)
shartnoma tuzishidir.


-


fyuchers bitimlar –fyuchers bitimning predmeti fyuchers


kontraktidan iborat boʻlib, u alohida hujjat hisoblanadi. Fyuchers qimmatli
qogʻoz hisoblanmaydi. kelajakda bajarish majburiyati olingan holda
tovarlarga boʻlgan standart kontraktlarni olish va sotish toʻgʻrisidagi
bitimlar; tovarlarga doir standart kontraktlarning oldi-sotdi bitimlaridir.
Fyuchers bitimidagi “standart” tushunchasi faqat birjada belgilangan
shartlarga amal qiluvchi bitimlar bilan savdo qilish mumkinligi (kontrakt
hajmi, yetkazib berish sanasi, bahosi va boshqalar) bilan bogʻliqdir. Ularni
kelgusida ijro etish majburiyatini olgan holda tuziladi. Bu bitimlar
boʻyicha tovarlar, xom-ashyolar, qimmatli qogʻozlar shartnomada
koʻrsatilgan bahoda (tovar qabul qilinayotganda uning narxi oʻzgarsa ham
shartnomadagi baho imperativ xarakterga ega boʻladi va oʻzgarmaydi),
faqat muayyan vaqtdan soʻng ijro etilish sharti bilan sotiladi.


-


optsion bitimlar– belgilangan narxda kelgusida sotib olinadigan va


sotiladigan tovarlarga yoki tovarlarni yetkazib berish toʻgʻrisidagi standart
kontraktlarga boʻlgan huquqlarni sotib olish yoki sotish haqidagi bitimlari
hisoblanadi (lotincha optio – tanlash degan ma’noni anglatadi). Optsion
bu-hujjat, bitim taraflaridan birining oʻz kontragentidan cheklangan
muddat davomida kelishilgan narxda muayyan kompaniyaning belgilangan
miqdordagi tovarlarni sotib olish yoki sotish uchun belgilangan huquqidan
iborat. Optsion qimmatli qogʻozning kursi oʻzgarishi bilan foyda chiqarib
olish uchun imkoniyat yaratadi. Optsionning ikkita asosiy turlari mavjud:
optsion koll (call, ya’ni sotib olish huquqi va optsion –put (put) ya’ni
sotish huquqi.
Repo bitimi: qimmatli qogʻozlarni muayyan muddat oʻtgach,
avvaldan belgilangan narx boʻyicha qayta sotib olish sharti bilan
tuziladigan qimmatli qogʻozlarga doir oldi-sotdi bitimlari.
Birjalarda tuzilgan bitimlarda ishtirokchi sifatida birja a’zolari
ishtirok etadilar. Birja a’zolari oʻrtasidagi birja bitimlari birja
savdolarining natijalariga koʻra tuziladi. Birja bitimlari faqat yozma
shaklda tuziladi. Bitim bilan bogʻliq nizolar oldin birjalar hakamlik
(ixtilof) komissiyasida hal etiladi. Qarordan rozi boʻlmagan tomon sudga
murojaat etishga haqli.


1


18