Toshkent davlat yuridik

Majburiyatlarning hisobga oʻtkazish yoʻli bilan bekor boʻlishi


Hisobga oʻtkazish – bu majburiyatni bekor qiladigan shunday usulki,
buning vositasida muddati toʻlgan yoki qisman muddati koʻrsatilmagan
yoxud talab qilish payti bilan belgilangan muqobil oʻxshash talab hisobga
oʻtkazilishi bilan majburiyat toʻliq yoki qisman bekor boʻladi (FKning


3


43-m) masalan, chunonchi, kim oshdi savdosida gʻolib chiqqan shaxs


bilan shartnoma tuzishda u toʻlagan zakalat summasi tuzilgan shartnoma
boʻyicha majburiyatlarni bajarishda hisobga oʻtkaziladi).
Hisobga oʻtkazish oʻz-oʻzicha avtomatik ravishda amalga
oshirilmaydi. Fuqarolik huquqi nuqtai nazaridan hisobga oʻtkazish bir
tomonlama bitim boʻlib koʻringani tufayli bunga bir tomonning
hisoblashish toʻgʻrisidagi arizasi kifoya qiladi.
Hisobga oʻtkazish–majburiyatlarning bajarilishini osonlashtiradi,
chunki bu usul taraflarni bir-birlariga pul toʻlash bilan boʻlgan oshiqcha
harakatlarni qilishdan ozod qiladi va har ikki kreditorning oʻzaro
manfaatlarini ta’minlaydi.
Muqobil (qarshi) talabni hisobga oʻtkazish fuqarolar ishtirok etgan
munosabatlarda ham, tashkilotlar oʻrtasidagi munosabatlarda ham


2


77





qoʻllaniladi. Tashkilotlar oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarga muqobil
(qarshi) talabni hisobga oʻtkazish, bank orqali hisoblashish shaklida
amalga oshiriladi. Bank tashkilotlar ixtiyoridagi pul mablagʻlarining
aylanishini tezlatish maqsadida naqd pulsiz oʻzaro hisoblashishni amalga
oshiradi.
Bank orqali hisobga oʻtkazish FKning tegishli moddalaridan tashqari
vakolatli organlar tomonidan chiqarilgan maxsus hujjatlar bilan ham
tartibga solinadi.


Qonun muqobil (qarshi) talab hisobi yoʻli bilan majburiyatlarning
bekor boʻlishi uchun quyidagi uch talabni qoʻyadi:


1


) majburiyatlar qaytarma boʻlishi, ya’ni kreditorlar bir-biriga


nisbatan qarzdor boʻlishi kerak. Masalan, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga
ijara haqi uchun 200.000 soʻm toʻlashi kerak boʻlsa, ijaraga beruvchi undan 200.000
soʻm qarz boʻlsa – muqobil talab hisobidir;


2


) qarama-qarshi talab bir xilda, talab qilinadigan narsaning


alomatlari ham shu turda boʻlishi kerak. Masalan, pulga pul, bugʻdoyga
bugʻdoy kabi. Agar qarama-qarshi talabning narsasi bir xilda boʻlmasa, oʻzaro
muqobil talabni hisobga oʻtkazish mumkin emas. Masalan, bir tomon bir ashyo
yuzasidan vindikatsion da’vo qoʻzgʻatsa, ikkinchi tomon esa shartnoma boʻyicha
koʻrsatilgan xizmatni talab qilsa, bunday talablar oʻzaro qarshi talabni hisobga
oʻtkazish yoʻli bilan bekor boʻlmaydi, ya’ni muqobil (qarshi) talabni hisobga
oʻtkazish yoʻli bilan hisoblashish mumkin emas;


3


) bir xildagi qarama-qarshi talabni hisobga oʻtkazishda ularni


bajarish muddatlari toʻlgan boʻlishi kerak. Agar bajarish muddati
koʻrsatilmagan yoki talab qilish payti bilan belgilangan boʻlsa,
majburiyatni bajarishning hisoblanishi har qachon talab etilishi mumkin.
Shuning uchun bunday talabni oʻzaro hisobga oʻtkazishda bajarish
muddati ahamiyatsizdir. Biroq kreditor bajarish muddati toʻlmagan talabini
shu kreditordan talab qilish muddati toʻlgan qarzdorning talabiga qarshi
oʻzaro hisobga oʻtkazishga haqli emas.
Talabdan boshqa shaxs foydasiga voz kechilgan taqdirda qarzdor
oʻzining dastlabki kreditoriga muqobil talabni yangi kreditorning talabiga
qarshi hisobga oʻtkazishga haqli.
Agar talab qarzdor bu talabdan boshqa shaxs foydasiga voz
kechilgani toʻgʻrisidagi bildirishni olgan paytgacha mavjud boʻlgan asosga
koʻra vujudga kelgan boʻlsa va talab qilish muddati ana shu bildirish
olguncha kelgan boʻlsa yoki ushbu muddat koʻrsatilmagan yoxud talab
qilish payti bilan belgilangan boʻlsa, hisobga olish amalga oshiriladi (FK


3


45-modda).


2


78





Majburiyatlarni hisobga oʻtkazishni bekor boʻlishining eng koʻp
tarqalganlaridan biri kliring hisoblanadi. Oʻzbekiston Respublikasining


“


Birja va birja faoliyati toʻgʻrisida”gi qonunning 6-moddasida birja


huquqlari sifatida birja a’zolarining va ular mijozlarining oʻzaro
majburiyatlarini belgilashni, aniqlashtirishni hamda hisobga olishni
(kliring), shuningdek bankda ochilgan maxsus hisobvaraqlar orqali ular
oʻrtasidagi oʻzaro hisob-kitoblarni amalga oshirishi ham belgilangan.
Kliringni amalga oshirish tartibi Birjalarning ichki tartib qoidalari orqali
belgilanadi.
Birjadan tashqaridagi hisob-kitob munosabatlarida (uch va undan
ortiq subyektlar oʻrtasidagi) hisob-kitoblarda hisobga oʻtkazish orqali
majburiyatlarni bekor boʻlishiga yoʻl qoʻyilmaydi.


1


996 yil 9 avgust 1504-sonli “Budjet bilan hisob-kitoblar uchun


xoʻjalik yurituvchi subyektlarning mas’uliyatini oshirish chora-tadbirlari
toʻgʻrisida”gi Oʻzbekiston Respublikasi Prezidenti Farmoniga asosan
uchinchi shaxslar uchun toʻlovlarni amalga oshirishga yoʻl qoʻyilmaydi.


Muqobil (qarshi) talablarni hisobga
oʻtkazishga qoʻyilmaydigan holatlar


da’vo muddati oʻtgan talablar


fuqaroning sogʻligʻiga shikast
yetkazish yoki uning vafoti
munosabati bilan yetkazilgan
zararni toʻlash toʻgʻrisidagi
talabi


alimentlar undirish haqidagi
talab


umrbod ta’minlash sharti bilan
uy-joyni (kvartirani) boshqa
shaxsga topshirish talabi


qishloq xoʻjalik mahsulotlari
kontraktatsiya shartnomalari
boʻyicha majburiyatlarning
bajarilmaganligi yoki zarur
darajada bajarilmaganligi
uchun tomonlarning mulkiy
javobgarligi


qonunda yoki shartnomada
nazarda tutilan boshqa hollardagi
talab


2


79