Toshkent davlat yuridik universiteti xalqaro tashkilotlar huquqi

Xalqaro tashkilotda davlatning a'zoligini to'xtatish 
 
Davlatning xalqaro tashkilotga a'zoligini to'xtatish turli asoslarda 
amalga oshirilishi mumkin. Bularning barchasi: davlatni tashkilotdan 
ixtiyoriy ravishda chiqishi, davlatni tashkilotdan chiqarib tashlash,
a'zolikni avtomatik tarzda to'xtatish va xalqaro huquq subyektliligining 
(ham a'zo davlat, ham tashkilotning o'zi) mavjudligini tugatilishi. 
Davlatni tashkilotdan ixtiyoriy ravishda chiqishi mavjud xalqaro 
tashkilotlarning ta'sis hujjatlari bilan belgilanadi. Masalan, chiqib ketish 
huquqi MDH Nizomining 9-moddasida mustahkamlangan. Shu bilan 
birga, ta'sis hujjatlarida tegishli qoidalarning yo'qligi, ushbu 
tashkilota'zolariningchiqib ketish huquqiga ega emasligini anglatmaydi.
Davlatni tashkilotdan chiqib ketish huquqi har qanday holatda qabul 
qilinadi, chunki u davlat suverenitetidan kelib chiqadi. Misol uchun,
1965 yillda Indoneziya BMTdan chiqibketgan bo'lsa-da, uning 
Nizomida chiqish qoidasi yo'q. Biroq, tashkilotdan ixtiyoriy ravishda 
chiqib ketish ehtimoli, odatda, muayyan shartlarni bajarish bilan 
bog'liq. Xususan, chiqib ketayotgan davlat bu haqda rasman e'lon 
qilishi va qabul qilingan majburiyatlarni bajarishi kerak. Ba'zi hollarda 
davlat muayyan vaqt mobaynida tashkilotdan chiqib ketish istagi haqida 
xabar berishga majburdir. Shunday qilib, MDH Nizomining 9-moddasi 
depozitariyning yozma bildirishnomasi chiqib ketish muddatidan 12 oy 
oldin amalga oshirilishi kerak. Umuman olganda, davlatning 
tashkilotdan ixtiyoriy ravishda chiqib ketishi uchun shartlar tegishli 
shartnomaning bekor qilish shartlari bilan bog'liq (8-bobni ko'ring).
Ko'p hollarda, davlatlarning xalqaro tashkilotlardan chiqish sabablari 

---

54 
tashkilotning maqsadlari yoki haqiqiy faoliyati bilan mamlakatning 
milliy manfaatlari
o'rtasidagi ziddiyat bog'liq. Shu bilan birga, chiqib ketish tegishli 
majburiyatlarni bajara olmaslik hamdaularning og'irligi bilan bog'liq 
yoki davlat tomonidan tashkilot va uning a'zolariga bosim vositasi 
sifatida foydalanilayotgan holatlar mavjuddir.
Davlatni tashkilotdan chiqarib tashlashiga
har doim davlatning 
tashkilot a'zosi sifatida o'z vazifalarini bajarmasligi yoki noto'g'ri 
bajarishi sabab bo'ladi. Aksariyat hollarda chiqarib tashlash jarayoni 
yangi a'zolarni qabul qilish to'g'risida qaror qabul qilishga vakolat 
berilgan eng yuqori vakolatli organning qarorini o'z ichiga oladi.
Masalan, Birlashgan Millatlar Tashkilotining Nizomining 6-moddasiga 
binoan, tashkilotning Nizomi tamoyilllarini muntazam ravishda buzgan
tashkilot a'zosi Xavfsizlik Kengashining tavsiyasiga binoan Bosh 
Assambleya tomonidan chiqarilishi mumkin. Yevropa Kengashi a'zosi 
uchun bunday holatlar inson huquqlari me'yorlarining jiddiy buzilishiga 
olib keladi.
A'zolikni avtomatik tarzda to'xtatish
, odatda, davlatning maqsadli 
faoliyati bilan bog'liq emas, balki tashkilotning ta'sis hujjatlarida 
nazarda tutilgan har qanday holatning yuzaga kelishidan kelib chiqadi.
Odatda, bunday holat tashkilotda a'zolikni to'xtatilishi hisoblanadi.
Shunday qilib, davlatni Birlashgan Millatlar Tashkilotidan a'zolikni 
avtomatik tarzda to'xtatish, BMTning ixtisoslashgan muassasalariga 
a'zoligini to'xtatishni ham talab qiladi, masalan, Xalqaro valyuta 
jamg'armasi (XVF) a'zoligidan voz kechgan davlat uch oydan so'ng 
Xalqaro tiklanish va taraqqiyot bankiga (XTTB) a'zolikni ham to'xtatadi.
Shuningdek,
Xalqaro tashkilotning yoki davlatning xalqaro 
huquq subyekti sifatida yo'qolishi, 
tashkilotga a'zo bo'lishni to'xtatish 
uchun asosdir. Tashkilot yo'qolishi ishtirokchi-davlatlarning qo'shma 
qarori yoki muayyan hodisa sodir bo'lishi natijasida bo'lishi mumkin.
Biroq, agar biror davlat yoki tashkilot xalqaro huquqiy subyektliligini 
yo'qotsa, a'zolik masalalarini tartibga soladigan huquqiy vorislik 
qoidalari (5-bobni ko'ring) kuchga kiradi.
Ta'sis hujjatlarida nazarda tutilgan a'zolikni to'xtatish va boshqa 
intizomiy 
jazo 
choralarini 
davlatning 
xalqaro 
tashkilot 
a'zoligidanchiqishinifarqlash 
kerak. 
A'zolikni 
to'xtatib 
turish,
davlatning tashkilot faoliyatida ishtirok etishdan muayyan muddatga 
yoki muayyan shart bajarilmaguncha to'xtatilishi bilan tavsiflanadi.
Amalda, a'zolikning o'zi emas, balki undan kelib chiqadigan huquqlar 

---

55 
va imtiyozlarni to'xtatish haqida gapirish odatiy holdir. Bunday 
huquqlar ovoz berish huquqi, yalpi (plenar) organlarda vakillik qilish 
huquqi, Yig’ilishlarda ishtirok etish huquqi va boshqalar bo'lishi 
mumkin. Shuning uchun, a'zolikni to'liq va to'liqsiz to'xtatib turishga 
bo'lish mumkin (bu tashkilotga a'zo davlatning shaxsiy huquqlarini 
himoya qilish bilan tavsiflanadi). 1968 Yillda Gaiti Birlashgan Millatlar 
Tashkilotining Bosh Assambleyasida a'zolik badalining qarzdorligi 
bo’yicha ovoz berish huquqidan mahrum etildi. 2005 yilda, xuddi 
shunga o'xshash majburiyatlarni buzganlik uchun (qarz ikki yarim ming 
yevroga teng bo'lgan), Qirg'iziston YEXHTda ovoz berish huquqidan 
mahrum etilgan. 1970 yilda aparteid siyosatini amalga oshirgani uchun 
Janubiy Afrika Respublikasi Bosh Assambleyada vakillik huquqidan 
mahrum etilgan. Bundan tashqari, davlat tashabbusi bilan xalqaro 
tashkilotga a'zolikni to'xtatish mumkin.
Buning uchun tegishli qonuniy ogohlantirish talab qilinadi.
Umumiy qoida sifatida, a'zolikni to'xtatish
(bekor qilishdan farqli o'laroq) davlatni tashkilotga a'zolik bilan bog'liq 
majburiyatlardan ozod qilishga olib kelmaydi.