Toshkent davlat yuridik universiteti xalqaro tashkilotlar huquqi

Xalqaro tashkilotlar huquqi manbalari
– xalqaro tashkilotlarning yaratilishi, 
tuzilishi, vakolatlari va faoliyati masalalarini, xalqaro huquqning boshqa 
sub'ektlari bilan o'zaro hamkorligi, xalqaro-huquqiymunosabatlarda ishtirokini 
tartibga soluvchi norma va printsiplar yig'indisining ifodalanish shakli. 

---

19 
Xalqaro tashkilotlar huquqi manbalarini mazkur sohaning 
xususiyatining kelib chiqqan holda quyidagi turlarga ajratishimiz 
mumkin: 
Huquqning umumiy prinsplari termini nafaqat o'quv, ilmiy 
adabiyotlarda balki, xalqaro-huquqiy hujjatlarda ham tilga olinadi. 
“O'ziga berilgan nizolarni xalqaro huquq asosida hal qilishga majbur 
bo'lgan Sud sivilizatsiyalashgan millatlar tomonidan e'tirof etilgan huquqning 
umumiy prinsplarini qo'llaydi”. (BMT Xalqaro sudi Statuti, 38-modda “s” bandi). 
Huquqning umumiy prinsplariga xalqaro tashkilotlar huquqining 
manbasi sifatida qaralganda, uning tarkibi, qanday prinsplar huquqning 
umumiy prinsplari hisoblanishi xususida adabiyotlarda turlicha 
yondoshuvlar mavjud . 
Xalqaro tashkilotlar huquqi manbalarini tashkil etuvchi xalqaro 
shartnomalarni ham undagi subyekttlar ishtirokiga ko'ra quyidagicha 
tasniflash mumkin: 
–
davlatlar o'rtasidagi xalqaro shartnomalar; 
–
davlatlar va xalqaro tashkilotlar o'rtasidagi shartnomalar; 
–
xalqaro tashkilotlar o'rtasidagi shartnomalar 
2
. 
Davlatlar o'rtasida tuzilgan xalqaro shartnomalarda xalqaro 
tashkilotlarning ta'sis hujjatlari alohida o'rin tutadi. Mazkur hujjatlar 
xalqaro tashkilotlarga ularning huquq subyektliligini tashkil etuvchi 
huquq va majburiyatlarni bergan holda, huquqiy tabiatini belgilab 
beradi. Bunda, xalqaro huquqning asosiy prinsplarini mustahkamlagan 
BMT Ustavi, xalqaro huquqning barcha sohalari uchun, shuningdek 
2
Батафсил қаранг: Лукашук И., Саидов А. Ҳозирги замон халқаро ҳуқуқи назарияси асослари: Дарслик. – Т.: 
Адолат, 2006. – Б. 60; Международное право: учебник/ отв. ред. В.И.Кузнецов, Б.Р.Тузмухамедов. – 3-е изд., 
перераб. – М.: Норма, 2010. – С. 125-127; Права международных организаций: Учебник/ под ред. 
А.Х.Абашидзе. – М.: «Юрайт», 2014. – С. 21. 
Xalqaro tashkilotlar 
huquqi manbalari
Huquqning 
umumiyprinsipl
ari
Xalqaro 
shartnomalar 
Xalqaro odat 
normalari 
Xalqaro 
tashkilotlarning 
qarorlari 

---

20 
xalqaro tashkilotlar huquqi uchun manba bo'lib hisoblanadi. Bu shuni 
anglatadiki, xalqaro tashkilotlar BMT Ustavida mustahkamlangan prinsp 
va normalarga muvofiq harakat qilishlari lozim. 
Davlatlar o'rtasida tuzilgan xalqaro shartnomalarda xalqaro 
tashkilotlarning ta'sis hujjatlari alohida o'rin tutadi. Mazkur hujjatlar 
xalqaro tashkilotlarga ularning huquq subyektliligini tashkil etuvchi 
huquq va majburiyatlarni bergan holda, huquqiy tabiatini belgilab 
beradi. Bunda, xalqaro huquqning asosiy prinsplarini mustahkamlagan 
BMT Ustavi, xalqaro huquqning barcha sohalari uchun, shuningdek 
xalqaro tashkilotlar huquqi uchun manba bo'lib hisoblanadi. Bu shuni 
anglatadiki, xalqaro tashkilotlar BMT Ustavida mustahkamlangan prinsp 
va normalarga muvofiq harakat qilishlari lozim. 
BMT Ustavi 52-moddasi xalqaro tinchlik va xavfsizlikni saqlashga taalluqli 
bo'lgan va mintaqaviy xarakterlarga to'g'ri keladigan masalalarni hal etish uchun 
mintaqaviy bitimlar yoki organlarning mavjud bo'lishiga hech bir to'sqinlik 
qilmaydi, lekin bunday bitim yoki organlar va ularning faoliyati Tashkilotning 
maqsad va prinsplari bilan hamohang bo'lishi shartligini nazarda tutadi. Mazkur 
qoida bir qator mintaqaviy tashkilotlar ta'sis hujjatlarida o'z aksini topganligining
guvohi bo'lishimiz mumkin. Xususan, 2001 Yillda tashkil etilgan Shanxay 
Hamkorlik Tashkiloti (SHHT) Xartiyasi muqaddimasi tashkilot ta'sischilari 
bo'lgan davlatlar Birlashgan millatlar tashkilotining Ustavi maqsad va prinsplari, 
xalqaro tinchlikni, xavfsizlikni saqlash va yaxshi qo'shnichilik va do'stona 
munosabatlarni rivojlantirish, shuningdek davlatlar o'rtasidagi hamkorlikka oid 
xalqaro huquqning boshqa umum tanolingan norma va prinsplarga sodiqligini 
tasliqlab ushbu hujjatni qabul qilinganligi bayon etilgan. 
 
Davlatlar va xalqaro tashkilotlar o'rtasida tuzilgan xalqaro 
shartnomalarga xalqaro tashkilotlarning bosh qarorgohlari joylashuvi 
to'g'risidagi, 
ularning 
davlatlardagi 
vakolatxonalari 
to'g'risidagi 
kelishuvlar; tashkilot maqsadlarini amalga oshirishga qaratilgan 
funktsional kelshuvlar; texnik yordam to'g'risidagi; moliyaviy hamkorlik 
to'g'risidagi; vasiylik to'g'risidagi; qurolli kuchlarni va boshqa turdagi 
harbiy yordam berish to'g'risidagi va boshqa kelishuvlar tegishli. 
1946 Yillda AQSH hukumati va BMT o'rtasida Birlashgan Millatlar 
Markaziy muassasalarini o'rnatish va uning huquqiy maqomiga oid kelishuv 
imzolangan (1947yil31 oktyabrda BMT Bosh Assambleyasining 169 (II) 
rezolyutsiyasi bilan qabul qilingan). Kelishuv Markaziy muassasalar hududi, 
mazkur hududda amal qiladigan huquq va hokimiyat, hududga kirish chiqish 
tartibi, Birlashgan Millatlar Tashkiloti huzuridagi davlatlarning doimiy vakillari, 
Markaziy muassasalar hududi xavfsizligini ta'minlash, hudud manfaatlarini 
himoya qilish va jamoat xizmati ko'rsatish masalalarini o'z ichiga olgan. 

---

21 
Xalqaro 
tashkilotlar 
o'rtasidagi 
shartnomalarga 
hamkorlik 
to'g'risidagi, BMT huzuridagi ixtisoslashtirilgan muassasalar maqomi 
to'g'risidagi, huquqiy vorislik to'g'risidagi, qo'shma organlar va 
dasturlarni yaratish to'g'risidagi va boshqa kelishuvlarni ko'rsatish 
mumkin. 
1946 Yillda BMT va Xalqaro Mehnat Tashkiloti o'rtasida kelishuv 
imzolangan bo'lib, shuyil2 oktyabrda XMTning Xalqaro mehnat konferensiyasi 
Birlashgan Millatlar Tashkiloti va XMT o'rtasidagi kelishuvni tasdiqladi. BMT 
Bosh Assambleyasi ushbu kelishuvni 1946 Yilli 14 dekabrda tasdiqlagan. Mazkur 
sanadan boshlab XMT Birlashgan Millatlar Tashkilotining ixtisoslashtirilgan 
muassasasi sifatida faoliyat olib bora boshladi. 
Yuqoridagi shartnomalardan tashqari xalqaro tashkilotlar huquqi 
uchun asosiy universal bo'lgan manbalarga quyidagilar kiradi: 
- 1975 Yilgi Universal xarakterdagi xalqaro tashkilotlar bilan 
hamorlikda davlatlarningvakilligi to'g'risidagi Vena konvensiyasi; 
- 1986 Yilgi Davlatlar va xalqaro tashkilotlar o'rtasidagi yoki 
xalqaro tashkilotlar o'rtasidagi shartnomalar huquqi to'g'risidagi Vena 
konvensiyasi; 
- xalqaro tashkilotlarning immunitet va imtiyozlari to'g'risidagi 
kelishuvlar va boshqalar. 
Xalqaro tashkilotlarning norma ijodkorlik faoliyati xalqaro 
munosabatlarda muhim o'rin tutadi. Jumladan, xalqaro tashkilotlar 
tomonidan qabul qilinadigan qarorlar ushbu tashkilotga a'zo bo'lgan 
davlatlar bilan o'zaro munosabatlarni tartibga solishda keng qo'llaniladi. 
Xalqaro 
tashkilotlarning 
qarorlari 
bilan 
ko'p 
tomonlama 
shartnomalarning qabul qilinishi, tashkilotga a'zolikka qabul qilish, 
a'zolikdan chiqarib yuborish masalalarining hal etilishi, mazkur 
manbaning xalqaro tashkilotlar huquqida maxsus ahamiyatga egaligidan 
dalolat beradi. 
Xalqaro tashkilotlarning qarorlar qabul qilish tartibi ular ta'sis 
shartnomasida, organlarining reglamentlarida belgilab qo’yiladi.