Toshkent davlat yuridik universiteti soliq huquqi

Soliq huquqining tizimi. Soliq solish jarayonida vujudga keladigan ijtimoiy munosabatlarni tartibga soluvchi huquq normalariga ham ularning o‘zaro uzviy bog‘liqligi xos bo‘lib, bu bog‘liqlik nafaqat ularni chiqargan hokimiyat va boshqaruv organlarining holati hamda ushbu normalarni qo‘llash sohasi bilan, balki huquqiy tartibga solish predmetining ichki tuzilmasi qonuniyatlari bilan ham belgilanadi.

Demak, soliq huquqi o‘zining ichki tuzilmasi yoki tizimiga, ya’ni ko‘plab bir-biri bilan o‘zaro uzviy bog‘liq bo‘lgan elementlarga ega bo‘lib, ularda soliq huquqi normalari muayyan izchillikda birlashadi va joylashadi.

Soliq huquqi – huquqiy normalarning bir butun (yaxlit) tizimi bo‘lib, predmet, maqsad, prinsiplar, tartibga solish usulini birlashtiradi. Huquqiy normalar bir-biriga mos kelishi, Yagona prinsiplarga asoslanishi, yagona atamalarni qo‘llashi lozim. Huquq tarmog‘i ichida turli yuridik kuchga ega bo‘lgan, umumiy va maxsus huquqiy normalarning subordinatsiyasi (bo‘ysunuvi) mavjud bo‘ladi.

Soliq huquqi tizimi – soliq solish jarayonida vujudga keladigan munosabatlar bilan obyektiv belgilangan ichki tuzilishi, soliq huquqi normalarining muayyan izchillikda birlashishi va joylashishi.

Soliq huquqi tizimi soliq huquqi normalari va institutlarini birlashtiradi:

1. 
   soliq huquqi normalari – soliq huquqining boshlang‘ich elementi bo‘lib, davlat tomonidan o‘rnatiladigan yoki tasdiqlanadigan hamda soliq huquqi munosabatlari ishtirokchilarining xulq-atvorini (xatti-harakatini) belgilab beradigan qoidalardir;
   
2. 
   soliq huquqi institutlari – soliq huquqining alohida guruhi bo‘lib, u ijtimoiy munosabatlarning muayyan turini tartibga soladi. Odatda, soliq huquqi institutlari – soliq huquqi normalarining uncha katta bo‘lmagan barqaror guruhi bo‘lib, ijtimoiy munosabatlarning ma’lum bir turini tartibga solishga qaratiladi. Soliq huquqi o‘z ichiga bir qator institutlarni oladi va ular tarmoqning tarkibiy qismi, bo‘lagi sifatida namoyon bo‘ladi. Ayni paytda ular muayyan mustaqillik xususiyatiga ega. Zero, soliq huquqi institutlari ma’lum darajada mustaqil ijtimoiy munosabatlarni tartibga soladi.
   

Soliq huquqi tizimi ham umumiy va maxsus qismlardan iborat. Umumiy qism soliqlar tushunchasi, soliq huquqi tushunchasi, predmeti, manbalari; soliq huquqiy munosabatlari, subyektlari; soliq tizimi, prinsiplari; soliq majburiyati va soliq nazorati; soliq sohasidagi huquqbuzarlik va javobgarlik hamda boshqa umumiy xususiyatlarga ega bo‘lgan soliq huquqiy me’yorlarini birlashtiradi.

Maxsus qism esa alohida soliq va boshqa majburiy to‘lov va ularning elementlarini o‘z ichiga olgan soliq huquqiy me’yorlarini birlashtiradi.

Soliq huquqining manbalari. Soliq huquqi normalari ko‘p sonli huquqiy hujjatlarda (manbalarda) mustahkamlangan.

Respublikamizda mulkchilikning xilma-xil shakllarini vujudga keltirish va ularga teng shart-sharoitlar yaratib berish, korxona, muassasa va tashkilotlar o‘rtasida raqobatni avj oldirish, boshqarishning oldingi (ma’muriy-buyruqbozlik) uslubidan butunlay voz kechish, iqtisodiy omil va vositalarni keng joriy etish – bozor munosabatlarining tub negizini tashkil etdi. Ushbu jarayonda soliq tizimini tartibga soluvchi bir qator qonun hujjatlari qabul qilinib, uning asosini O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi tashkil etadi.

Bizga ma’lumki, O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1992-yil 8-dekabrda bo‘lib o‘tgan o‘n ikkinchi chaqiriq o‘n birinchi sessiyasida qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi – soliq huquqining asosiy manbasi sifatida, soliq tizimining boshlang‘ich huquqiy asoslarini va asosiy prinsiplarini belgilab bergan.
Jumladan, Konstitutsiyaning 51-moddasiga binoan fuqarolar qonun bilan belgilangan soliqlar va mahalliy yig‘imlarni to‘lashga majburdirlar. Konstitutsiyaning 78-modda 9-bandi va 123-moddalariga binoan esa O‘zbekiston Respublikasi hududida Yagona soliq tizimi amal qiladi. Soliqlar joriy qilishga faqat O‘zbekiston Respublikasining Oliy Majlisi haqli. Konstitutsiyaning 100-moddasida mahalliy davlat hokimiyati organlarining mahalliy soliqlar va yig‘imlarni belgilash bo‘yicha vakolati ko‘rsatib o‘tilgan.
Bundan tashqari,O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiya bilan barcha sohalarga, shu jumladan soliq tizimiga bevosita taalluqli bo‘lgan asosiy prinsiplar – davlat organlari va mansabdor shaxslarning jamiyat va fuqarolar oldidagi mas’uliyatini (2-modda), demokratiyaning umuminsoniy prinsiplarga asoslanishini (13-modda), qonuniylikni (15-modda), fuqarolarning tengligini (18-modda) va boshqa asoslarni belgilab bergan.

Soliq huquqining manbasi sifatida xalqaro shartnomalar ham namoyon bo‘ladi. Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 4-moddasiga binoan agar O‘zbekiston Respublikasining xalqaro shartnomasida O‘zbekiston Respublikasining soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlarida nazarda tutilganidan boshqacha qoidalar belgilangan bo‘lsa, xalqaro shartnoma qoidalari qo‘llaniladi.

Soliq huquqining asosiy manbalaridan yana biri bu O‘zbekiston Respublikasining 2007-yil 25-dekabrda qabul qilingan hamda 2008-yil 1-yanvardan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Soliq kodeksidir.

Soliq kodeksi – soliqlar va boshqa majburiy to‘lovlarni belgilash, joriy etish, hisoblab chiqarish hamda O‘zbekiston Respublikasining Davlat budjetiga va davlat maqsadli jamg‘armalariga to‘lash bilan bog‘liq munosabatlarni, shuningdek soliq majburiyatlarini bajarish bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soladi. Birinchi Prezidentimiz I.Karimov ahamiyati haqida quyidagi fikrlarni bildirgan: “Jahon tajribasini va soliqqa tortishning amalda sinovdan o‘tgan yondashuv va tamoyillarni o‘rganish asosida tayyorlangan Soliq kodeksimizda ko‘zda tutilgan me’yor va qoidalar, avvalo, soliq tizimi va soliq munosabatlarini unifikatsiya qilish, mamlakatimiz iqtisodiyotini barqaror va mutanosib rivojlantirishda soliqlarning rag‘batlantiruvchi rolini kuchaytirishga qaratilganligi bilan e’tiborlidir. Shu sababli yangi Soliq kodeksining amaliy ijrosini diqqat bilan o‘rganish, uning qanday sharoitlarda samara berayotgani, qaysi holatlarda esa uni yanada takomillashtirish yoki tuzatish kiritish zarurligini aniqlash muhim”¹⁴.

Soliq huquqi manbalari jumlasiga boshqa bir qancha kodekslarni ham kiritishimiz mumkin. Jumladan, 2016-yil 20-yanvarda qabul qilingan va 2016-yil 22-apreldan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Bojxona kodeksidir. O‘zbekiston Respublikasining Bojxona kodeksiga binoan O‘zbekiston Respublikasida O‘zbekiston Respublikasi ichki va tashqi siyosatining tarkibiy qismi hisoblanuvchi Yagona bojxona siyosati amalga oshiriladi. Bojxona kodeksining alohida bo‘limi bojxona to‘lovlariga bag‘ishlangan bo‘lib, unga ko‘ra tovarlar va transport vositalarini bojxona chegarasi orqali olib o‘tish vaqtida – boj; qo‘shilgan qiymat solig‘i; aksiz solig‘i va boshqa bojxona to‘lovlari undiriladi.

1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan va 1995-yil 1-apreldan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksining savdo, tadbirkorlik va moliya sohalaridagi huquqbuzarliklar uchun ma’muriy javobgarlikni belgilovchi bobining bir necha moddalari soliq qonunchiligini buzganlik uchun ma’muriy javobgarlikni belgilashga qaratilgandir.

Jumladan, soliqlar va boshqa to‘lovlar to‘lashdan bo‘yin tovlash (O‘zR MJTK 174-m.); soliq solinadigan obyektlarning hisobini olib bormaslik yoki kassa operatsiyalarini yuritish tartibini, shuningdek to‘lov intizomini buzish (O‘zR MJTK 175-m.); buxgalteriya hisobi va hisobotini yuritish tartibni buzish (O‘zR MJTK 175-1-m.); soliq to‘lovchilarning identifikatsiya raqamlarini qo‘llanish tartibini buzish (O‘zR MJTK 175-3-m.) va boshqalar.
1994-yil 22-sentabrda qabul qilingan va 1995-yil 1-apreldan kuchga kiritilgan O‘zbekiston Respublikasi Jinoyat kodeksi soliq sohasida sodir etiladigan jinoyatlarning mazmunini va ular uchun qo‘llaniladigan jinoiy javobgarlikni belgilab beradi. (JKning 184-moddasi soliq va boshqa to‘lovlarni to‘lashdan bo‘yin tovlaganlik uchun javobgarlikni belgilagan.)

Soliq huquqining manbalaridan yana biri – bu 1997-yil 29-avgustda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Davlat soliq xizmati to‘g‘risida”gi Qonuni hisoblanadi. Ushbu Qonun davlat soliq xizmati organlari faoliyatining huquqiy asoslarini belgilab beradi.

Qonunga binoan, davlat soliq xizmati organlari soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlarning to‘liq va o‘z vaqtida budjetga tushishini ta’minlash maqsadlarida tuziladi.

Davlat soliq xizmati organlarining asosiy faoliyat yo‘nalishlaridan biri soliq nazorati bo‘lib, u soliqqa tortiladigan subyektlar va obyektlarni hisobga olishning, shuningdek soliq to‘g‘risidagi qonun hujjatlariga rioya etilishini nazorat qilishning yagona tizimidan iboratdir.

2016-yil 13-aprelda yangi tahrirda qabul qilingan O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuniga binoan buxgalteriya hisobi barcha xo‘jalik operatsiyalarini yaxlit, uzluksiz, hujjatlar asosida hisobga olish yo‘li bilan buxgalteriya axborotini yig‘ish, qayd etish va umumlashtirishning tartibga solingan tizimidan, shuningdek uning asosida moliyaviy va boshqa hisobotni tuzishdan iboratdir. Qonunda soliq hisobotlari va boshqa moliyaviy hujjatlar tayyorlanishi hamda hisob-kitoblarning o‘z vaqtida amalga oshirilishini ta’minlash korxona, muassasa va tashkilot rahbari zimmasiga yuklatilganligi belgilangan.

O‘zbekiston Respublikasida soliq munosabatlarini tartibga solishda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining, O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining va boshqa davlat organlari (O‘zbekiston Respublikasi Davlat soliq qo‘mitasi, Moliya vazirligi, Markaziy bank va boshqalar)ning normativ-huquqiy hujjatlari ham ma’lum bir ahamiyatga egadir.

Jumladan, har yili qabul qilinadigan “O‘zbekiston Respublikasining asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar prognozi va Davlat budjeti parametrlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining qarorida kelayotgan yil uchun asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi, Davlat budjeti va budjetdan tashqari jamg‘armalarning asosiy parametrlari, soliq va boshqa majburiy to‘lovlarning stavkalari, tegishli budjetlarga o‘tkaziladigan umumdavlat soliqlari tushumlaridan ajratmalar normativlari va boshqa ko‘rsatkichlar tasdiqlanadi. 2015-yil 15 mayda qabul qilingan “Xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmoniga ko‘ra xususiy mulk, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni ishonchli himoya qilishni ta’minlash, ularni jadal rivojlantirish yo‘lidagi to‘siqlarni bartaraf etish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturi tasdiqlandi. Unda tadbirkorlik faoliyatiga noqonuniy aralashish va to‘sqinlik qilish, xususiy mulkdorlar huquqlarini buzganlik uchun davlat, huquqni muhofaza qilish va nazorat qiluvchi organlarning mansabdor shaxslarning javobgarligini jinoiy javobgarlik darajasigacha oshirish; xususiy mulkni himoya qilish kafolatini kuchaytirish, tadbirkorlik faoliyatini tartibga soladigan ma’muriy va jinoiy qonunchilikni liberallashtirish jarayonini davom ettirish; barcha turdagi ro‘yxatdan o‘tkazish, ruxsat berish va litsenziyalash, shuningdek tashqi iqtisodiy faoliyatni amalga oshirish bilan bog‘liq tartib-taomillarni yanada soddalashtirish; xususiy mulk va xususiy tadbirkorlikni jadal rivojlantirish uchun zarur shart-sharoit va imkoniyatlar yaratish, ularning moddiy va kredit resurslaridan foydalanishini kengaytirish, biznes muhitini yaxshilash nazarda tutilgan¹⁵.

Demak, soliq huquqi manbalari – bu soliq huquqi normalarini o‘zida ifoda etgan qonun va qonun osti hujjatlari hisoblanadi.

4.