Тошкент давлат юридик университети фуқаролик ҳУҚУҚИ дарслик II қисм

Сотиб олувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари. Шартномага берилган таърифни таҳлил этиб, сотиб олувчи унга етказиб берилаётган товар тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун мўлжалланган бўлишини талаб этишга ҳақлидир. Бунда сотувчи зиммасидаги мажбурият ушбу шартномада маҳсулот етказиб берувчи сифатида қатна­шувчи тарафнинг аввало тадбиркорлик субъекти бўлиши ва айниқса ушбу фаолият билан шуғулланиш учун ваколатли бўлиши билан изоҳланади. Товарлар сотиб олувчига вақтида етказилиши шарт. Агар товарнинг етказиб бериш муддати ўтказиб юборилган бўлса, сотиб олувчи ушбу товарларни қабул қилишни рад этишга ҳақли бўлади. Товарларни қабул қилишни рад этишнинг ҳам ўзига хос тартиби мавжуд. Рад этиш билдириш хатини топшириш орқали амалга оширилади. Яъни сотиб олувчи товар етказиб берувчини товарларни қабул қилмаслиги ҳақида ёзма ҳолда хабардор қилиши талаб этилади. Билдириш хати икки нусхада тузилиб, биттаси маҳсулот етказиб берувчига берилади. Иккинчиси эса ушбу билдириш хатини топширилганлигини тасдиқлаш учун сотиб олувчида сақланади. Маҳсулот етказиб берувчи билдириш хати орқали хабардор қилингунига қадар етказиб берган товарларини сотиб олувчи қабул қилишини ва уларни ҳақини тўлашини талаб қилиш ҳуқуқига эга. Етказиб берилган товар ҳақини тўлашдан бош тортиши ёки тўлашни кечиктиришига қонун йўл қўйилмайди. Бу борада ушбу норма диспозитивлигини этиборда тутиш лозим. Яъни шартномада бошқача тартиб назарда тутилиши ҳам мумкин. Жумладан, шартномада товарларни жўнатиш разнорядкаси бўйича шартнома шартларини аниқ бажарилиши юзасидан қатъий шартлар белгилаб қўйилган бўлса, товарни қабул қилишни рад эта олмайди. Рад этган тақдирда маҳсулот етказиб берувчи кўрган барча зарарларни қоплаши шарт бўлади.
Шу боис сотиб олувчи (олувчи) шартномага мувофиқ етказиб берилган товарларнинг қабул қилинишини таъминлайдиган барча зарур ҳаракатларни амалга ошириши лозим. Жумладан етказиб берилган товарларни тез ва сифатли қабул қилиш учун шароитларни яратиб қўйиши. Товарни туриб қолмаслигини таъминлаши шарт. Етказиб берилган товарни текшириб унинг сифатини аниқлашни ҳам шу турдаги товарларни аниқлаш ва сифатини текшириш учун одатда кетадиган вақтдан ўтиб кетмаслигини таъминлаши керак. Албатта бундай талабларни барчасини қонунда акс эттирилиши жуда қийин шу боис бундай талаблар тўғри бажарилганини ёки бажарилмаганини аниқлаш сотиб олувчи (олувчи) томонидан қабул қилинган (ёки қабул қилиниши керак бўлган) товарларни қонун ҳужжатларида (ФКда, алоҳида қабул қилинган қонунларда, ВМнинг қарорларида шунингдек турли низомларда), маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки иш муомаласи одатларида белгиланган муддат (ёки маддатлар)да кўздан кечириши талаб этилади. Ушбу кўздан кечириш натижасида товарлар миқдори ва сифати юзасидан аниқланган номувофиқлик­лари ва камчиликлари тўғрисида товар етказиб берувчини дарҳол ёзма равишда хабардор қилиши лозим. Дарҳол деган сўзни изоҳлаганда шуни эътиборга олиш керакки, сотиб олувчи ўзининг максимал имкониятларини ишлатган ҳолда ўта масъулиятлилик билан бунга ёндашиб, имкони борича қисқа муддатда ёзма (факс, интернет, телеграмма ҳамда почта орқали) ёки зарурат тақазо этса оғзаки (телефон орқали шунингдек модемограмма) шаклда зарур маълумотни тақдим етиши англашилади.
Етказиб берилган товарлар транспорт ташкилотидан олинган тақдирда сотиб олувчи (олувчи) товарларнинг транспорт ва юк ҳужжатларида кўрсатилган маълумотларга мувофиқлигини текшириши, шунингдек бу товарларни транспорт ташкилотидан белгиланган қоидаларга риоя этган ҳолда қабул қилиши лозим. Транспорт ташкилоти етказиб берилган товарга қўйилган талаблар (товар сифати, тури ва ассортименти ҳамда ишлаб чиқариш браки) учун жавоб бермаганлиги боис, сотиб олувчи маҳсулот етказиб бериш шартномасига мувофиқ маҳсулот етказиб берувчи унга топшириш учун юборган товарларни сақлаш учун масъул бўлмайди. Чунки унинг мажбурияти фақат товарларни унга қандай топширилган бўлса шундай топширишдан иборат. Сотиб олувчи унга етказиб берилган товарларни қабул қилишни рад этган тақдирда ушбу товарларнинг токи маҳсулот етказиб берувчи олиб кетмагунга (ёки олиб кетиш чорасини кўрмагунга) қадар бут сақланишини таъминлаши (масъулиятли сақлаш) шарт бўлади. Товарлар юзасидан эътирозни ва нима сабабдан товар рад этилаётганини дарҳол маҳсулот етказиб берувчи хабардор бўлиши юзасидан барча чораларни кўриши шарт бўлади.