Toshkent davlat yuridik instituti o. T. Xusanov

 
 
§ 3. O„zbekistonning soliq tizimi 
 
Har qanday mamlakatda davlat byudjetining manbalaridan biri soliq 
hisoblanadi. Sotsialistik rejali tizimda soliqni o„ziga xos xususiyatlari, bozor 
munosabatlari asosida jamiyatdagi soliqni, soliq tizimini o„ziga xos xususiyatlari 
mavjud. Shuning uchun mustaqillikning dastlabki davrlaridan boshlab to„g„ri soliq 
siyosati olib borishga alohida e'tibor berildi. 
“Soliq tizimi ham bozor infrastrukturasining tarkibiy qismi hisoblanadi. Uni 
hali chinakamiga tashkil qilishga to„g„ri keladi. Soliq xizmati faqat soliq to„plash 
idorasigina bo„lib qolmasdan, balki tadbirkorga ularning moliyaviy faoliyatini 
tashkil etishda hamda moliya intizomiga rioya qilinishida ko„maklashish kerak”
1
, – 
deb Prezident soliq tizimini yaratish zarurligini va uni iqtisodiyotdagi o„rnini 

---

537 
ko„rsatib bergan edi. 
O„zbekistonning soliq tizimi qanday bo„lishligi haqida davlat boshlig„i 
alohida ko„rsatmalar bergan. “Bilamizki, soliqlar davlat byudjeti bilan mahalliy 
byudjetlarni to„ldirishning asosiy manbaidir. Soliqlar keng qamrovli, ayni paytda 
har bir soha, tarmoq va korxonaga alohida qayishqoq va sharoitga moslashuvchi 
bo„lish zarur. 
Soliqlarning miqdorlarini turli yo„llar bilan oshira borish davlatga va 
jamiyatga naf keltirmasligini anglab olishimiz kerak, deb o„ylayman. Soliqlar 
daromadlarning bir qismigagina solinishi, ayni vaqtda xalq xo„jaligi va aholiga 
kerakli mahsulot hamda mollarni ko„proq va yaxshiroq ishlab chiqarishga 
intilayotgan tashkilotlarni va kishilarni har jihatdan rag„batlantirish lozim”
1
, degan 
so„zlar mamlakatimiz soliq tizimini maqsad va mazmunini belgilab bergan 
O„zbekiston Davlati zarur pul mablag„lari fondlarini tashkil qilishda va turli 
ijtimoiy-iqtisodiy vazifalarni hal qilishda soliqlardan foydalanadi.
O„zbekiston Respublikasi Konstitutsiyaning 123-moddasiga binoan 
“O„zbekiston Respublikasi hududida yagona soliq tizimi amal qiladi”. 
Soliq tizimi deganda, O„zbekiston Respublikasi ayni vaqtda mavjud bo„lgan, 
belgilangan tartibda soliqqa tortishning muhim shart-sharoitlari majmui 
tushuniladi. 
Soliqqa tortishning muhim shart-sharoitlariga quyidagilar kiradi: 
- soliqqa tortish tamoyillar; 
- soliqlarni belgilash va joriy qilish tartibi; 
- soliqlar tizimi; 
- soliqlarni byudjet darajalari o„rtasida taqsimlash tartibi; 
- soliq nazoratini amalga oshirish shakli va usullari; 
- soliq to„lovchilarining huquqlari, majburiyatlari, ular manfaatlarini himoya 
qilish usullari; 
- soliq munosabatlari ishtirokchilarining yuridik javobgarligi. 
1
Каримов И.А. Ўзбекистоннинг ўз истиқлол ва тараққиѐт йўли. –Т: Ўзбекистон, 1992. 57-бет.

---

538 
Demak, soliqka tortishning muxim shart-sharoitlari yig„indisi soliq tizimini 
tashkil etadi. 
Soliq tizimi tushunchasi, soliqlar tizimidan farq qiladi. 
Soliqlar tizimi – bu tashkiliy-huquqiy va iqtisodiy birlikka ega bo„lgan 
alohida soliqlar yig„indisidir. 
Hozirga paytda O„zbekiston Respublikasida quyidagi soliqlar tizimi amal 
kilmokda: 
1.
Umumdavlat soliqlari. 
2.
Mahalliy soliqlar va yig„imlar. 
O„zbekiston Respublikasi Soliq kodeksining 6-moddasiga muvofiq 
umumdavlat soliqlariga quyidagilar kiradi: 
-
yuridik shaxslardan olinadigan daromad (foyda) solig„i; 
-
jismoniy shaxslardan olinadigan daromad solig„i; 
-
kushilgan kiymat solig„i; 
-
aksiz solig„i; 
-
yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliq; 
-
suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq. 
Umumdavlat soliqlari har yili O„zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan belgilanadigan normativ bo„yicha tegishli byudjetlar 
urtasida taksimlanadi. 
Soliq kodeksining 7-moddasiga muvofiq mahalliy soliqlar va yig„imlarga 
quyidagilar kiradi: 
- mol-mulk solig„i; 
- yer solig„i; 
- obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig„i; 
- jismoniy shaxslardan transport vositalariga benzin, dizel yokilg„isi va gaz 
ishlatganlik uchun olinadigan soliq; 
- savdo-sotiq qilish huquqi uchun yig„im, shu jumladan ayrim turdagi 
1
Каримов И.А. “Ўзбекистон келажаги буюк давлат”. –Т: Ўзбекистон, 1992. 30-бет.

---

539 
tovarlarni sotish huquqini beruvchi litsenziya yig„imlari; 
- yuridik shaxslarni, shuningdek tadbirkorlik faoliyati bilan shug„ullanuvchi 
jismoniy shaxslarni ro„yxatga olganlik uchun yig„im. 
Mahalliy soliqlar va yig„imlar mahalliy byudjetga o„tkaziladi. 
Yagona soliq to„lash tartibi va stavkalari O„zbekiston Respublikasi Vazirlar 
Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 
Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari daromad (foyda) solig„i, 
qo„shilgan qiymat solig„i (tovarlarni (ishlarni, xizmatlarni) import qilish bundan 
mustasno), suv resurslaridan foydalanganlik uchun soliq, yer osti boyliklaridan 
foydalanganlik uchun soliq, yer solig„i, obodonlashtirish va infratuzilmani 
rivojlantirish solig„i, boshqa mahalliy soliqlar va yig„imlar (mol-mulk solig„i, 
tovarlarning ayrim turlari bilan savdo qilish huquqi uchun litsenziya yig„imlarini, 
yuridik shaxslarni ro„yxatga olganlik uchun yig„imni qo„shgan holdagi savdo 
qilish huquqi uchun yig„im bundan mustasno) o„rniga byudjetga yalpi daromad 
solig„i to„laydilar. Yalpi daromad solig„i stavkalari O„zbekiston Respublikasi 
Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadi. 
Qishlok xo„jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari, aksiz solig„ini va tovarlarni 
(ishlarni, xizmatlarni) import qilganlik uchun qo„shilgan qiymat solig„ini istisno 
etganda, amaldagi barcha umumdavlat va mahalliy soliqlar xamda yig„imlar 
o„rniga o„zi yetishtiradigan qishloq xo„jaligi mahsulotini ishlab chiqarish va qayta 
ishlash bo„yicha yagona yer solig„ini to„laydilar. Yagona yer solig„ini to„lash 
tartibi va stavkalari O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan 
belgilanadi. 
Lotereyalar, totalizatorlar va boshqa tavakkalchilikka asoslangan o„yinlarni 
tashkil etish bo„yicha faoliyatni (ushbu moddaning yettinchi qismida nazarda 
tutilgan faoliyat turlari bundan mustasno) amalga oshiruvchi yuridik shaxslar 
daromad (foyda) solig„i, mol-mulk solig„i, ekologiya solig„i, yer solig„i, 
obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig„i, suv resurslaridan 
foydalanganlik uchun soliq o„rniga yalpi tushumdan yagona soliq to„laydilar. Yalpi 
tushumdan yagona soliq stavkalari O„zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi 

---

540 
tomonidan tasdiqdanadi. 
Soliqlarni joriy qilish – bu hokimiyatning qonun chiqaruvchi organi 
bo„lmish O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining vakolatidir. O„zbekiston 
Respublikasi Konstitutsiyasining 123-moddasida “Soliqlarni joriy qilishga fakat 
O„zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi haqli”, – deb yozib qo„yilgan. 
Soliqlarni joriy qilishda har bir soliqka taalluqli bo„lgan quyidagi elementlar 
mavjud bo„lishi zarur: 
a) soliq sub'ektlari; 
b) soliq ob'ektlari; 
v) soliq predmeti; 
g) soliq solish miqyosi; 
d) soliq solish bazasini hisobga olish uslubi; 
ye) soliq to„lash kerak bo„lgan davr; 
j) soliq birligi; 
i) soliqni hisoblab chiqarish tartibi; 
k) hisobot davri; 
l) soliq to„lash muddati; 
m) soliq to„lash usuli va tartibi kabilar kiradi. 
Soliq qonunida bu elementlarning bo„lmasligi yoki noaniq ifodalanishi soliq 
munosabatlarida chalkashliklarni yuzaga kelishiga, qonun oldiga qo„yilgan 
vazifalarni to„liq bajarilmasdan qolishiga sabab bo„ladi. 
O„zbekiston Respublikasi Soliq kodeksi 7-moddasining 3-6-bandlariga 
asosan Qoraqalpog„iston Respublikasi, viloyatlar va Toshkent shahar davlat 
hokimiyati organlari mahalliy soliqlarni joriy etish huquqiga ega. Bu mahalliy 
hokimiyat organi o„z huquqini amalga oshirishi va davlatning yuqori vakolatli 
organi tomonidan ilgari belgilangan soliqlarni biror turini amalga kiritishi yoki 
bunday huquqdan voz kechishi mumkin. Bundan tashqari ular soliq to„plamidan 
imtiyozlarini ham belgilash huquqiga ega. 

---

541