Toshkent davlat yuridik instituti o. M. Mad aliyev prokuror nazorati

Italiya prokuraturasi
437

---

Prokuraturaning turli bo‘limlari o ‘rtasida, b o ‘ysunish munosa- 
batlari emas, sud ishining qaysi instansiyaga mansubligi bo‘yicha, 
funksional subordinatsiya (muvofiqlashtirish) mavjud.
1992-yilda uyushgan jinoyatchilik sohasida tergovni samarali 
muvofiqlashtirish uchun okruglaming asosiy shaharlarida joylashgan 
tribunallar qoshida prokuraturalarda mafiyaga qarshi kurashish 
boshqarmalari tuzildi. Bu boshqarma shu xildagi ishlar bo'yicha 
ixtisoslashgan magistrantlardan tashkil etildi. Kassatsion sud huzuridagi 
General prokuror qoshida tuzilgan mafiyaga qarshi kurashish milliy 
boshqarmasiga quyi boshqarmalar faoliyatini muvofiqlashtirish 
vazifasi yuklatiladi.
Konstitutsiyasining 105-moddasiga muvofiq, magistratura Oliy 
kengashi (sudlarining o‘zini o ‘zi boshqarish organi) magistratlarni 
tayinlash, almashtirish, xizmat bo'yicha ko‘tarish, ularga nisbatan 
intizomiy javobgarlik choralarini qo‘llash masalalarini hal qiladi. 
Bu vakolatlar ijroiya hokimiyatidan mustaqil ravishda amalga oshi- 
riladi. Adliya vaziri magistratlar uchun majburiyboigan ichki tartib- 
intizom qoidalarini qabul qilishi orqali ular bilan munosabatda 
boladi.
Prokuratura organlari berilgan vakolatlarga ko‘ra, qonunlarga 
rioya etilishini tekshiradi, odil sudlovning tez va samarali amalga 
oshirilishiga yordam beradi, davlat, yuridik shaxslar, muomalaga layo- 
qatsiz fuqarolarning huquq va manfaatlarini himoya qiladi, jinoyat 
sodir qilinganligi uchun jazo tayinlanishini ta ’minlaydi, xavfsiz- 
likni saqlash uchun tegishli choralar ko‘radi («Sud tuzilishi to ‘g‘- 
risida»gi qonunning 73-moddasi).
Prokuratura organlari bundan tashqari jinoiy ishlami qo‘zg‘atadi, 
dastlabki tergovni o ‘tkazadi, sud politsiyasi organlariga rahbarlik 
qiladi, tergovni nazorat qiluvchi sudyalardan shaxsning erkinligini 
cheklash bilan bog‘liq bo‘lgan choralar qo'llashni talab qiladi, 
sudlarda ayblovni quwatlaydi va sud qarorlariga protestlar keltiradi. 
Jinoyat ishlari bo‘yicha oxirgi ayblovni boshqa davlat organlaridan 
tayinlangan shaxslar, pretorlar (misol uchun, politsiya ofitserlari) 
ham qo‘llab-quwatlashi mumkin.
Prokurorlar, shuningdek, qonunda ko'rsatilgan fuqarolik ishla- 
rini ko‘rib chiqishda, kassatsiya sudi tomonidan ko‘rilayotgan barcha 
ishlarda ishtirok etadi.
Jinoyatlami tergov qilish sud politsiyasi organlari, pretorlar 
(keyingi davrda pretorlar tergov sudyasi sifatida ishlami o‘zlari ko‘rib 
chiqishmoqda) respublika prokurorlari, tergov sudyalari tom o-
438

---

nidan olib borilmoqda. Tergov sudyalari tribunal a’zolari orasidan 
tayinlanib, o'zlariga berilgan ishlar va prisyajniylar (maslahatchilar) 
sudiga taalluqli bo‘lgan ishlarni ко‘rib chiqishadi.
Prokuraturaning Italiyacha modelida iyerarxik yuksalish yo‘q. 
Turli darajadagi prokurorlar o‘rtasida hech qanday iyerarxik tobe- 
likka amal qilinmaydi. Har bir prokuror o‘z vakolatida mutlaqo 
mustaqil va to ‘la avtonomiyadan foydalanadi. Prokuror diskratsion 
huquqqa ham ega. Qonuniylik tamoyili sud tartibiga rioya qilishni 
talab qiladi. Majburlov choralari to‘g‘risidagi qarorni tergov sudyasi 
qabul qiladi, agar ish juda tezkorlikni talab qilmasa, tergov tuga- 
ganda, prokuror ishni dastlabki muhokama o‘tkazadigan sudyaga 
beradi va bu sudya ayblov e’lon qilish uchun dalillarning yetarliligi 
yoki ayblovdan voz kechish kerakligini hal qiladi. Aslida prokurorlar 
o‘zining suddan oldingi funksiyalarini sud nazorati ostida amalga 
oshiradilar.
Italiya prokuraturasining suddagi vakolatlari boshqa davlatlar 
prokuraturalarining shunday vakolatlaridan torroq. Italiya proku- 
raturasi ayblovdan voz kechishga haqli emas. Prokuror suddan 
sudlanuvchiga oqlov hukmi chiqarishni so‘rashi mumkin, lekin 
sudya dalillarni baholab, bunga norozilik bildirishi ham mumkin. 
Italiya prokuraturasini jinoyat protsessining biron-bir tarafi emas, 
balki «odil sudlov organi» deb atash to‘g‘riroq bo'ladi, chunki pro­
kuror dastlabki tergov davrida barcha ayblaydigan va oqlaydigan 
dalillarni olishi shart.
Konstitutsiyaning 104-moddasiga ko‘ra, prokuratura har qanday 
tashqi ta'sirlardan mustaqildir. Jinoyat ishlari bo‘yicha tergov 
harakatlarini olib borish jarayonida prokuror faqat qonun va o‘z 
vijdoniga bo‘ysunadi, buning uchun esa u tashqi ko‘rsatmalar va shart- 
lardan xoli bo‘lishi shart. Jinoyat ishi ko‘rilar ekan (dastlabki tergov 
muddati 6 oy) prokuratura sud politsiyasi ofitserlari va xufiyachilaridan 
tashkil topgan apparatiga tayanadi. Zarurat bo‘lganda, prokuratura 
tergov ishlari bo‘yicha o ‘z vakolatlarini o‘zining bo‘ysunuvidagi davlat 
politsiyasining karabinerlari va moliyaviy gvardiya xufiyachilari va 
ofitserlaridan iborat bo‘lgan maxsus bo‘limga topshirishi mumkin.
JPKning 330-moddasiga binoan, prokuratura o‘z tashabbusi 
bilan u yoki bu shaxs tomonidan sodir etilishi mumkin bo‘lgan 
jinoyat haqida gumon qilinganda har qanday fakt, har qanday 
holatni tekshirishga haqli. Bu tekshirishlar natijasida prokuror dast­
labki surishtiruv boshlash haqida qaror qabul qilishi mumkin. 
Prokuror surishtiruvi barcha protsessual normalarga rioya qilish
439

---

bilan o‘tkaziladi. Prokuroming barcha tekshiruv ishlarida advokat 
ishtirok etishi mumkin. Prokuratura takrorlanmaydigan tergov 
harakatlari olib borilganda, masalan, tekshirilayotgan predmetning 
yo‘q bo‘lib ketishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan ekspertizalarda 
advokat yozma ravishda yoki telefon orqali prokuratura organi 
tom onidan tergov harakati olib boradigan joy va vaqt haqida 
xabardor qilinadi.
Prokuratura tomonidan amalga oshiriladigan tergov harakatlari 
ichida ko‘zdan kechirish, jinoyat sodir etishda gumon qilinuvchi- 
larning telefon so‘zlashuvlarini eshitish kabilar muhim ahamiyatga 
ega. Bu harakatlarning ko‘pida advokat ishtirok etishga haqli. Agar 
advokatga xabar berish ko‘p vaqt olsa, prokuror u yoki bu tergov 
harakatlarini uning ishtirokisiz o‘tkazishi mumkin. Lekin bu holda 
prokuror advokatga bu haqda xabar berishi shart. Ba’zi hollarda, 
masalan, «qo‘qqisdan o‘tkaziladigan tergov harakatlari» deb hisob- 
lanadigan tintuv va sekvestrlarda himoyachiqi oldindan xabardor 
qihsh talab qilinmaydi, lekin u bu harakatlariii amalga oshirishda 
ishtirok etishi mumkin.
Prokuror yoki u vakolat bergan shaxs tomonidan eshitish va 
ushlab olish jarayonida cheklovlar mavjud. Bunday harakatlarni 
umrbod qamoq yoki 5 yildan ortiq bo‘lgan ozodlikdan mahrum 
qilish jazolari ko‘zda tutilgan jinoyatlar tergovi vaqtida o‘tkazish 
m um kin. E shitish q u ro l-y aro g ‘, n arkotik, haq o rat qilish, 
fuqarolarni telefon orqali bezovta qilish kabi ishlar bilan bog‘liq 
b o ‘lgan tergov harakatlarida q o ‘llanishi mum kin. Prokuror 
politsiyaga bu harakatlarni o ‘tkazish uchun ruxsat beradi, lekin 
o‘zi ham ushlab olish (eshitish) boshlanishidan 24 soat ichida 
sudyadan ruxsat olishi lozim, aks holda, bu muddatdan tashqari 
olingan m a’lumot protsessual qiymatni yo‘qotadi.
Eshitish haqidagi qarorda bu harakatning shartlari va muddati 
ko‘rsatilgan boMishi kerak. Bu muddat 15 sutkadan oshmasligi lozim. 
Lekin sud ko‘p marotaba har bir holatda 15 sutkadan uzaytirishga 
haqli. Har safar yozib olishdan so‘ng bayonnoma tuzilib, uning 
nusxasi bilan manfaatdor shaxslar tanishishi mumkin.
Oxirgi yillarda mafiya ko‘rinishidagi jinoiy guruhlarning, millat- 
lararo jin o y atch ilik n in g rivojlanishi oqibatida p rokuratura 
organlarining mamlakatda huquq-tartibotni ta ’minlashdagi aha- 
miyati o‘sib bormoqda, ularning funksional majburiyatlari aniq 
jinoiy ishlar chegarasidan chiqib, prokuror jinoiy-huquqiy soha 
siyosatini aniqlash vakolatiga ega bo‘lmoqda.
440

---

Fransiyada prokuratura faoliyati JPKning 31—48-moddalari 
bilan tartibga solinadi. Tashkiliy jihatdan prokuratura Adliya vazirligi 
tarkibiga kiradi. Fransiyada prokuratura tizimi tashkiliy jihatdan sud 
tizimiga o‘xshaydi. Yuqori mansabdor shaxs bo‘lib, Kassatsion sud 
qoshidagi Bosh prokuror hisoblanadi. Respublika prokurorlari deb 
kichik va katta (quyi va yuqori) instansiya tribunali qoshidagi tuman 
prokurorlari ataladi. Ular Apellatsion sud qoshidagi Bosh proku- 
rorlarga bo‘ysunadi. Bundan tashqari, bosh prokurorlar va respublika 
prokurorlarining o ‘rinbosarlari lavozimlari ham mavjud.
Barcha prokurorlar Fransiya Prezidenti tomonidan tayinlanadi 
va lavozimidan chetlatiladi. Adliya vaziri tavsiya berishda muhim 
ahamiyatga ega. Fransiyada prokurorga jinoyatchiJik bilan kurash 
sohasida siyosatni aniqlash vakolati berilgan. JPKning 34, 39-mod- 
dalariga ko‘ra, jinoyat ishini qo‘zg‘atish, dastlabki tergovni nazorat 
qilish, sudda ayblovni quwatlashga haqli.
Bosh prokurorlar apellatsion sudlar vakolat doirasiga kiradigan 
hududlarda jinoyat qonunchiligim qoilash ustidan nazoratni amalga 
oshiradi. Bosh prokurorga Apellatsion sud vakolat doirasiga kiradigan 
tumanidagi prokuraturaning barcha mansabdor shaxslari bo‘ysunadi. 
Bosh prokuror mansabdor shaxslar va sud politsiyasi xufiyachi- 
larining faoliyati ustidan nazoratni amalga oshiradi. U politsiyaga 
odil sudlovni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan ma’lumotlami 
yig‘ish bo‘yicha ko'rsatmalar berishga haqli.
Respublika prokurori sud politsiyasining mansabdor shaxsining 
barcha huquq va vakolatlariga ega bo‘ladi hamda jinoyatni ochishga 
aloqador bo‘lgan politsiya xizmatlariga rahbarlik qiladi. Jinoyat ishi 
kim tomonidan qo‘zg‘atilganligidan qat’i nazar, uni davom ettirish 
va sudda ayblovni quwatlash huquqi prokuraturaga tegishlidir.
Prokuror sudda ijro hokimiyatining valdli sifatida ishtirok etishiga 
qaramasdan, u to‘la mustaqildir, xususan, sudga nisbatan va sudya- 
lar hamda hakamlardan farqli ravishda rad etilmaydi.
JPKning 32-moddasiga ko‘ra, prokurorga taraf tushunchasi 
berilmaydi, shu sababli sud unga tarafga bo‘lgan munosabatda b o ia
olmaydi, xususan, unga sanksiyalar qo‘llash mumkin emas. Sudya- 
lar bilan bir qatorda, tergovning xohlagan vaqtida sudlanuvchi va 
guvohlarga savollar berish, shuningdek, ayblanuvchining himoya- 
chisi tomonidan ham rad etilmaydi.
Jinoyat qonunchiligining buzilishi qonun buzuvchiga qarshi 
davlat tomonidan jinoiy da’vo qo‘zg‘atish orqali sud tekshiruvlarini