Toshkent davlat yuridik instituti o. M. Mad aliyev prokuror nazorati

Avstriya prokuraturasi
Avstriyada rasman prokuratura ijroiya hokimiyati organlariga 
kiradi. Shu bilan birga, uning faoliyati ko‘proq sud hokimiyati bilan 
bog‘liq. Avstriyaning «Prokuratura to‘g‘risida»gi Qonunida (3-§, 
2-ab.) prokuratura huquqni qo'riqlovchi organ sifatida qaraladi.
Prokuror lavozimiga tayinlash Adliya vaziri tomonidan amalga 
oshiriladi. Nomzod uchun majburiy shart sudya bo‘lib 2 yil ishlagan 
bo‘lish, Avstriyada prokuror sud tizimining tashkiliy strukturasining 
qismi bo‘lib hisoblanmaydi.
1 
B.H. Додонов, B.E. Крутских.
Прокуратура в России и за рубежом.
Сравнительное исследование. М., 2001.
431

---

Prokuror o ‘z faoliyatida unga beriladigan ko‘rsatmalar bilan 
cheklangan, lekin ijroiya hokimiyati organlarining amaldorlariga 
nisbatan cheklovlar kamroq darajadadir. Boshqacha qilib aytganda, 
prokuror eng yuqori amaldorlarning biri hisoblanadi.
Federal Adliya vazirining ober-prokurorga, ober-prokurorning 
esa o‘zining bo‘ysunuvidagi prokurorga muayyan (aniq) ish bilan 
bog‘liq (ayblov e’lon qilish, ish qo‘zg‘atishni bekor qilish) beril- 
gan har qanday ko‘rsatmasi tegishli tarzda izohiangan, yozma shakl- 
ga ega bo'lgan va asoslantirilgan bo‘lishi lozim. Prokuror har qanday 
amaldor kabi, nafaqat, jinoyat qonunchiligiga zid bo‘lgan ko‘rsat- 
mani, balki uning fikricha, sudga taqdim etilishi mumkin bo‘Ima- 
gan ko‘rsatmalarni bekor qilishga haqli. Prokuror Adliya vaziri 
ko‘rsatmalariga amal qilishi shart.
Avstriya prokurorining vazifasi jinoyat ishini ko‘rish davomida 
jazo tayinlash bilan bog‘liq masalalarda davlat manfaatini himoya 
qilish. Avstriyada prokuratura organlari nazorat funksiyasini amalga 
oshirmaydi. Avstriya JPKning 1-moddasi 2^§ ga muvofiq, jinoyat 
ishlarining sudda ko'rilishi faqat ayblovchi (prokuror) arizasiga 
ko‘ra boshlanadi.
Prokuror jinoyat ishini qo‘zg‘atish, ayblov e’lon qilish, ishni tuga- 
tish masalalarini hal qilish vakolatiga ega. U hatto, jinoyat ishining 
sud muhokamasi bosqichidan ham ayblovni chaqirib olishi mumkin. 
Faqat prokuror jinoyat ishini qo‘zg‘atish yoki tugatishni hal qiladi. 
Sud jinoyat ishini qo‘zg‘atish va ko‘rish vakolatiga qachonki, proku- 
roming e’tirozi bo‘lmasagina haqli. Bunday hollarda faqat sud ayblov 
e’lon qilishning qonuniyligini tekshiradi.
Qo‘shimcha ayblov (subsidar ayblov)ning e’lon qilinishi, ya’ni 
jabrlanuvchi tomonidan prokuratura ishni tugatgandan so‘ng davom 
ettirilishi ham mumkin.
Dastlabki tergov bosqichida ayblovni tayyorlash prinsipi ketma- 
ketUk bilan amalga oshiriladi, lekin bunday ketma-ketlik Germa- 
niyadagidan farq qiladi, chunki Germaniyada tergov harakatlari 
tergov sudyasi tomonidan sud jarayonida olib boriladi. Biroq tergov 
sudyasi ochiq sud jarayonida qaror chiqaruvchi sudya sifatida qat- 
nashmaydi.
Jinoyat protsessida prokuror protsess taraflaridan biri hisoblanadi 
va obyektivlikka rioya qilishi lozim. U aybdor jazolanishi va aybsiz 
oqlanishi maqsadida ayblanuvchini ham oqlaydigan, ham ayblay- 
digan holatlami aniqlashi va tekshirishi shart. Prokuror o‘z mehnati 
uchun davlat budjetidan to ‘lanadigan haq uning obyektiv bo‘lishiga
432

---

t o ‘sqinlik qilm aydi, chunki m aosh m iqdori qonun bilan 
tayinlanadi.
Obyektivlik tamoyili prokurorga, nafaqat, ayblovchi bo‘lishga, 
balki qonuniylikni ta’minlanishining kafili bo‘lishga yordam beradi. 
Bu protsessning har qanday bosqichiga, shu bilan birga, sud qaroriga 
protest keltirish bosqichiga ham tegishli. Obyektivlik to‘g‘risida 
gapirganda Avstriyaning Oliy sudida Bosh prokuraturaning mavjud 
bo‘lishiga e’tibor berish lozim. Bosh prokuratura ayblov organi hisob- 
lanmay, faqat Oliy sudda sud qaroriga protest keltirish vositalariga 
nisbatan o‘z fikrini bildiradi. Bosh prokuratura prokuratura organ- 
lari tizimiga kirmaydi. Bosh prokuror nazorat olib borishga, pro­
kurorga ko'rsatmalar berishga haqli emas. U prokuror faoliyati 
uchun hech qanday javobgar emas.
Bosh prokuror vazifasi — umumiy holda jinoyat qonunchili- 
gini buzilishining oldini olish, xususan esa ayblanuvchi manfaat­
lari buzilishiga yo‘l qo‘ymasIikdir. Bu vazifasini bajarish uchun 
Bosh prokuror o‘z tashabbusi bilan yoki sudning qonuniy kuchga 
kirgan qaroriga tayangan holda Oliy sudga sud qarorini haqiqiy 
emas deb topish haqida da’vo kiritadi. Federal Oliy sud ushbu 
shikoyatni o ‘z ish yurituviga olar ekan, hukm chiqarish yo‘li orqali 
qonun buzilishi mahkum uchun salbiy oqibatlar keltirgan bo‘lsa, 
oldingi hukmini bekor qiladi.
Prokurorning obyektiv bo‘lish talabi prokuratura xodimlari 
sha’ni to ‘g‘risidagi kodeksda, «Prokuratura to‘g‘risida»gi Qonunda 
mustahkamlangan va ularga binoan prokuror o‘z vazifalarini tez, 
vijdonan, beg‘araz va xolisona bajarishi lozim. Prokuror faoliyati 
ustidan nazoratni nafaqat adliya vaziri orqali parlament, balki 
institutlashtirilgan xalq advokati (Ombudsman) ham amalga oshiradi.
Avstriyada prokuratura jinoiy ta’qibni amalga oshirar ekan, 
qonuniylik (qabul qilinayotgan qarorning huquqiyligi) tamoyiliga, 
alohida hollarda esa, istisno tarzida maqsadlilik tamoyiliga amal qiladi.
Sodir qilingan jinoyat haqidagi ma’lumot (dalolat, arizalar) 
prokuraturaga bir necha manba orqali keladi: politsiya, jandar- 
meriya, jismoniy shaxslar, boshqarmalar, ommaviy axborot vosita- 
lari. Kelib tushgan dalolatnomalar jurnalda ro'yxatga olinadi va 
prokurorga beriladi.
Prokuratura rahbari va ober-prokurorlar quyi prokurorlarning 
yurituvidagi jinoiy ishlarni o‘z yurituviga olish hamda ishlarni bir 
prokurordan boshqa prokurorga olib berish vakolatiga ega. Prokuromi 
ishda qatnashayotgan shaxs bilan qarindoshlik aloqasi bo‘lsa, bu
28
-
21
433

---

ishni qabul qilib olishni rad etishi shart. Prokurorni rad etish 
qonunda ko‘rsatilmagan, ya’ni jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan shaxs ham, 
jinoyat haqida ma’lumot yetkazgan instansiya ham bunday huquqqa 
ega emas.
Quyi prokuror rahbarga o‘z yurituvida bo‘lgan barcha muhim 
jinoiy ishlar haqida xabar berishi shart. Quyi prokuror o ‘z tashab- 
busi bilan yuqori turuvchi prokuror (ober-prokuror)ni jamiyat 
manfaatini ko‘zlab yoki ko‘rilayotgan ish uchun ahamiyatli bo‘lgan 
faktning yuridik xarakteri aniq belgilanmagan bo‘Isa, xabardor 
qilishi shart.
0 ‘z navbatida, ober-prokuror hududlararo xarakterga ega bo‘l- 
gan jinoiy ishlar haqida federal vazirni xabardor qilishi shart. 
Federal adliya vaziri va alohida jinoiy ishlar yoki ishlar guruhi 
(odam o‘ldirish yoki siyosiy jinoyatlar) bo‘yicha ober-prokuratura 
rahbari quyi prokuraturaning hisobot berishi to ‘g‘risidagi ko‘rsat- 
malar berishga haqli.
Surishtiruvni politsiya yoki sud olib borUdi, dastlabki tergovni 
esa faqat sud amalga oshiradi. Tergov harakatlarini prokuratura olib 
bormaydi (Germaniyadan farqli ravishda), u faqat shunga tegishli 
ko‘rsatmalar berishga haqli. Prokuror arizasi bo‘yicha operativ- 
qidiruv harakatlar (qamoqqa olish, tintuv o ‘tkazish, telefon va 
boshqa qurilmalar orqali so‘zlashuvlarni eshitish va h.k.) amalga 
oshiriladi. Buning uchun esa mustaqil sudyaning ko‘rsatmasi talab 
qilinadi.
Prokuratura funksiyasiga jinoiy ish qo‘zg‘atish yoki tugatish 
kiradi. Ishni tugatish to ‘g‘risidagi qarorni prokuror yozma ravishda 
asoslantiradi va ma’lumotni prokuror jumaliga kiritadi. Bu material- 
lar bilan tanishishga gumon qilinuvchi ham, arz qiluvchi ham 
haqli emas. Bunday huquq rahbarga, Adliya vaziriga va xalq advokati 
(Ombudsman)ga berilgan.
Prokuror tom onidan ishni sudga oshirishda ikki protsedura 
mavjud:
• agar 5 yilgacha ozodlikdan mahrum qilish tahlil qilinayotgan 
bo‘lsa, prokuror jazo tayinlash to‘g‘risidagi iltimosnoma bilan chi- 
qadi. 5 yildan ko‘p muddatga ozodlikdan mahrum etishda esa 
prokuror ayblov xulosasini taqdim etadi;
• prokuror sud chiqargan hukm ustidan apellatsiya shikoyati 
keltirishga haqli (ayblanuvchi foydasiga ham, unga qarshi ham).
Fuqarolik protsessida prokuror roliga to ‘xtalsa, bunda oxirgi 
paytlarda prokuror vakolati doirasi chegaralanyapti. U otalikni tan
434

---

olish, nikohni haqiqiy emas deb topish, bedarak yo‘qolgan shaxsni 
o‘lgan deb e’lon qilish to‘g‘risidagi ishlarda qatnashadi. Proku- 
rorning fuqarolik protsessida qatnashishi uning faoliyat hajmini 
1 % ini tashkil qiladi. Asosan esa, fuqarolik protsessida davlat man- 
faatlarini prokuror emas, moliyaviy prokuratura, hukumat yoki 
boshqa muassasa advokat sifatida himoya qiladi.