Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

Shartnoma aloqalarining tuzilishi. 
Kontraktatsiya bo'yicha shartnom a 
aloqalarining tuzilishi oddiy, y a’ni xo'jalikning o'zi 
yetishtirgan qishloq 
xo'jaligi mahsulotini topshiradigan tayyorlovchi bir paytning o'zida ham
m ahsulotni qab u l qiluvchi hisoblanadi. Ik k in ch isid a esa m u ra k k a b
tuzilishdagi, y a ’ni qishloq xo'jalik m ahsuloti shartnom a tarafi hisoblangan 
tayyorlovchiga emas, balki u shartnom ada ko'rsatilgan m ahsulotni qayta 
ishlovchi korxonaga, savdo yoki boshqa tashkilotlarga topshiradi.
Kontraktatsiya shartnomasi oddiy tuzilishda tuzilganda to'g'ri, m urakkab 
tuzilishda esa 
vositachilik tashkilotlari ishtirokidagi shartnoma 
deyiladi
Shartnomani o'zgartirish va bekor qilish tartibi. 
K o n trak ta tsiy a
shartnom asini b a ja rish d a n bir tom onlam a bosh to rtish g a va uning 
s h a rtla rin i b ir tom o nlam a o 'z g a rtiris h g a y o 'l q o 'y ilm a y d i, q o n u n

---

h u jja tla ri yoki sh a rtn o m a d a nazarda tutilgan hollar b undan m ustasno. 
S hartno m ani bekor qilish yoki uning sh artlarini o'zgartirish to‘g ‘risida 
taklif olgan tomon taklif olingandan keyin besh kundan kechikm ay 
jav o b berishi lozim. A gar tomon besh kun m obaynida javob berm asa, 
taklif o‘z-o‘zidan qabul qilingan deb hisoblanadi. Tom onlar shartnom ani 
b e k o r qilish yoki uning sh artlarin i o'zgartirish to ‘g ‘risida bir qarorga 
k e lm a sa la r, ta r a fla r o 'rta s id a g i nizo hal e tis h u c h u n b elg ilan g an
ta rtib d a xo'jalik sudiga beriladi.
K o n tr a k ta tsiy a sh a r tn o m a sin in g m a zm u n i va b a ja r ilish i.
K o n tr a k ta ts iy a s h a rtn o m a s i m azm un in i to m o n la rn in g h u q u q va 
m ajburiyatlari tashkil etadi. Shartnomani tuzish va bajarishda tomonlarning 
h a r biri boshqa tomonning xo'jalik hisobi m anfaatlariga rioya qilish, o'z 
m ajb u riy a tla rin i eng tejam li tarzda bajarishi, uning lozim d a ra jad a
bajarilmasligi oqibatida yuzaga kelishi m um kin bo'lgan zararning oldini 
olish yoki kam aytirish bo'yicha tegishli chora-tadbirlarni ko'rishi, bu 
haqida ikkinchi tomonga o'z vaqtida xabar qilishi ham da m ajburiyatlarni 
bajarishda unga ko'm aklashishi kerak. Masalan, tayyorlovchilar xo'jaliklar 
tomonidan taqdim etilgan barcha mahsulotni shartnom ada nazarda tutilgan 
m uddatlarda xarid qilishlarini va uzluksiz qabul qilib olishni ta ’minlashni 
tashkil etish, qayta ishlash sanoati va savdo korxonalarining xo'jaliklar 
bilan to 'g 'rid a n -to 'g 'ri va uzoq m uddatli aloqalarini h a r tom onlam a 
rivojlantirish ham da m ustahkam lash, mahsulotlarni bevosita xo'jaliklarda 
qabul qilib olib o'zining ixtisoslashgan transpo rt va kelishilgan grafik 
bo'yicha tashishni ta ’m inlash, xarid qilinayotgan mahsulotning sifatini 
to 'g 'ri aniqlash, m ahsulot uchun hisob-kitoblarni o'z vaqtida to'la amalga 
oshirish, m ahsulotni tay y o rlash , tashish va saqlashda uning nobud 
bo'lishiga yo'l qo'ymasligi, xo'jaliklarni idish va boshqa zarur ehtiyojlar 
bilan ta ’minlashi kerak.
K o n t r a k t a ts i y a s h a r tn o m a s i b o 'y ic h a v u ju d g a k e la d ig a n
m unosabatlarda m ahsulotni yetkazuvchining m anfaatlarini himoya qilish 
tayyorlovchiga nisbatan ustu n turadi. K ontraktatsiya shartnomasi taraflari 
teng huquqqa ega bo'lgan oldi-sotdi shartnom asidan va mahsulot yetkazib 
b e ris h s h a rtn o m a s id a n sh u n isi bilan fa rq qiladi. 
K o n tra k ta ts iy a
shartnom asi bo'yicha m ahsulotni tayyorlovchi (sotib oluvchi) zimmasiga 
a y rim q o 'sh im ch a v a z ifala r yuklatiladi. M asalan, dispozitiv norm a 
qoidasidan kelib chiqib, tayyorlovchining zim masiga qishloq xo'jaligi 
mahsulotini uni yetishtiruvchidan u joylashgan yerda qabul qilib olish 
m ajburiyati yuklatiladi. A gar qishloq xo'jaligi mahsulotini tayyorlovchi 
k o 'rsa tg a n yoki jo y lashgan y e rd a qabul qilishga kelishilgan bo'lsa,

---

mahsulotni qabul qilib olishdan bosh tortishga yo'l qo'yilmaydi. Ushbu 
norma im perativ xususiyatga ega1.
Xo'jalikning asosiy m ajburiyati tayyorlovchiga yoki uning topshirig'i 
bilan boshqa tashkilotga shartnom ada ko'rsatilgan m iqdordagi qishloq 
xo'jalik m ahsulotini davlat sta n d a rti talablarig a, tex n ik s h a rtla rg a , 
veterinariya va sanitariya nazorati qoidalariga muvofiq holda shartnom ada 
belgilangan m uddatlarda hamda ko'rsatilgan joyda topshirishdan iborat.
L ekin sh u n i h a m t a ’kidlash joizki, qishloq xo'jaligi sohasidagi 
tadbirkorlik shartnom alari, xususan, k o ntraktatsiya shartnom asining 
bajarilishi ko'p jihatdan tabiiy iqlim sharoitlari bilan ham bog'liq bo'lib, 
tabiatning h a r qanday injiqligi shartnom aning bajarilishini x avf ostiga 
qo'yadi. Qishloq xo'jalik mahsulotlari 
yetishtiruvchi xo'jalik yurituvchi 
subyektlarning shartnom ani lozim darajada bajarishga bo'lgan h a r qanday 
intilishi tab iat noqulayliklari oldida ku tilg an natijani berm asligi ham
mumkin. Ayniqsa, suvsizlik va qurg'oqchilik qishloq xo'jalik mahsulotlarini 
yetishtirish bilan bog'liq shartnom alam ing bajarilm ay qolishiga m a’lum 
m a’noda sabab bo'ladi. Ammo, shartnom a munosabatlarini tartibga soluvchi 
amaldagi qonunchilikda bu holatlarga “fors m ajor” vaziyatlar sifatida 
yetarlicha e ’tibor berilmagan. B undan tashqari, huquqiy va iqtisodiy 
adabiyotlarda ham bu masala alohida tadqiqot obyekti tarzida chuqur 
o'rganilmagan. Vaholanki, qishloq xo'jalik m ahsulotlari yetkazib berishga 
oid shartnom alarda “fors-major” holatlar shartnom aning m uhim sharti 
sifatida ko'zda tutilishi lozim.