Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

l-§ . Shaxslar
1. Chet el fuqarolarining fuqarolik-huquqiy holatlari.
M a’lum d a ra ja d a aholi k o 'ch ish ig a olib keluvchi tu rli xalqaro 
aloqalarning rivojlanishi bilan birga, chet el fuqarolarining fuqarolik- 
huquqiy holatini tartibga solish aham iyati ortib boradi.
Albatta, ushbu masalani o'rganishda chet el fuqarolarining huquqiy
1 
Халкаро хусусий хукук. Олий укув юртлари учун дарслик // ХР- Рахмонкулов ва 
бош^. / Х.Б. Бобоев, М.Х Рустамбоев, О. Окюлов, А.Р. Рахмановларнинг умумий 
тахрири остида. - Т.: «Иктисодиёт ва ХУКУК дунёси» нашриёт уйи, 2002 йил, 65 - 66 
бетлар.

---

layoqati va muomala layoqati kabi m asalalarga alohida to'xtalib o'tish 
kerak. Masalan, O'zbekiston Respublikasida o'zi fuqaro bo'lgan davlat 
qonunchiligiga ko'ra, m uom alaga layoqatsiz hisoblanuvchi 18 yoshga 
etgan chet el fuqarosi bilan bitim tuzishda qanday normalarni qo'llash 
kerak?
Hozirgi d a v rd a barch a m am lak atlard ag i jnsm oniy shaxslarning 
h u q u q iy holati q onunlar tom onidan ta rtib g a solingan bo'lib, h u q u q
layoqati va muomala layoqati tushunchalari yordam ida ochib beriladi. 
Am m o bu ikki tu shu n ch a barcha huq u qiy tizim larda ham m azm un 
jihatidan farqlanavermaydi. Angliya va AQShda muomalaga layoqat va 
huquq layoqati bitta term in bilan belgilanadi (huquq layoqati inglizchada
— legal capacity). Bu o'rinda shuni ta ’kidlash kerakki, hozirda «passiv 
huquq layoqati» term ini ham qo'llanilmoqda. Bu term in mazmuni jihatidan 
huquq layoqati tushunchasiga yaqin. «Aktiv h u quq layoqati» «active 
capacity», «huquqiy xatti-harakatni amalga oshirishga layoqat» (capacity 
fo r p e rfo rm a n c e of legal a c t) te rm in i esa m u o m a la g a la y o q a tli 
tushunchasiga m azm unan yaqin. Fransiyada xuddi Angliyadagidek kabi 
muomala layoqati va huquq layoqati o'rtasida keskin terminologik tafovut 
yo'q. Fransiya FKping 3-m oddasida «capacite» term ini qo'llaniladi va 
bunda muomala layoqati va huquq layoqati tushuniladi. FFKning 488- 
m oddasida voyaga etgan fu q aro fuqarolik xayotining b a rc h a x a tti- 
h arakatlariga layoqatli bo'lishi to'g'risidagi norm a aks ettirilgan. Sud 
am aliyo tid a va y u rid ik a d a b iy o tla rd a m u om ala lay oq ati (capacite 
dexercice) va huquq layoqati (capacite de juissanse)1 bir-biridan ajratiladi. 
F ran su z va ingliz h u q u q id an farqli ra v ish d a G erm aniy a fu q arolik
t u z u m id a (G FT ) u c h ta te r m in q o 'lla n ila d i: « h u q u q la y o q a t» i 
(Rechtsfahigkeit), «muomala layoqati» (Delitsfahigkeit) va «huquqqa xilof 
h a ra k a tg a layoqat,» (D elitsfahigkeit). B u n d ay farq lash S h v e y tsa riy a
Fuqarolik kodeksida ham kuzatiladi.
60-yillarning o'rtalarida G 'arb davlatlarining ko'pchiligida voyaga 
etish yoshi 21 yoshdan 18 yoshga tushirilishi to'g'risidagi qonunlar qabul 
qilingan edi. Masalan, GFTning 2-paragrafi fuqaro yoshining o'n sakkizinchi 
yili tugagan kunda voyaga etgan deb hisoblanishini ko'rsatadi.
Shveytsariyada voyaga etgan deb 20 yoshga etgan shaxs hisoblanadi. 
A ngliyada inson 18 yoshga to 'lg a n k u n id a n b oshlab voyaga e tg a n
1 Гражданское и торговое право капиталистических государств. Отв.ред. 
Е.А.Васильев. - М., Международные отношения. 1993, 8-бет.
2 Уша жойда, 69-бет.

---

hisoblanadi. AQShning turli shtatlarida voyaga etgan deb 18 yoshdan 21 
yoshgacha bo'lgan shaxslar hisoblanadi. Shuningdek, turli m am lakatlarda 
voyaga etm aganlam ing muomalaga layoqati hajm i turlichadir2.
O'zbekiston Respublikasidagi chet el fuqarolarining fuqarolik huquq 
layoqati quyidagicha:
1) mulk huquqiga ko'ra mol-mulkka egalik qiladi;
2) avtorlik (mualliflik) huquqiga ega;
3) bitimlar tuza oladi;
4) tadbirkorlik va boshqa faoliyat bilan shug'ullanadi;
5) mol-mulkka vorislik qiladi;
6) tu ra r (yashash) joyini tanlaydi;
7) mustaqil ravishda yoki boshqa shaxslar bilan birgalikda
shirkatlar va jam iyatlar tashkil qiladi va h. k.
O'zbekiston Respublikasida doimiy ravishda istiqomat qiluvchi yoki 
bu erga vaqtincha kelgan chet ellikiarning fuqarolik huquqiy layoqati 
milliy rejim bilan belgilanadi.
Amaldagi qonunlarga asosan chet elliklar O'zbekiston Respublikasida 
quyidagi harakatlarni amalga oshira olmaydilar:
1) davlat hokimiyati va boshqaruv organlariga saylash va saylanish;
2) s u d ’y a, p r o k u ro r , te rg o v c h i, n o ta riu s , h a rb iy x iz m a tc h i 
lavozimlarini egallash.
Chet elliklariing muomala layoqatini cheklashga quyidagi hollarda 
yo'l qo'yiladi:
1) doimiy tu ra r joyi O'zbekiston Respublikasi hududida bo'lsa;
2) s h a x s f u q a r o s i b o 'lg a n d a v la ti to m o n id a n O 'z b e k is to n
Respublikasida sud m uhokam asiga ijozat berilishi (muomala layoqatini 
cheklash haqida);
3) shaxs fuqarosi bo'lgan dav lat tom onidan shaxsning m uom ala 
layoqatini chegaralash asoslari to'g'risida xabardor qilish;
4) shaxs fuqarosi bo'lgan davlatda muomala layoqatini chegaralash 
asoslari (sabablari) O'zbekiston Respublikasidagi asoslar (sabablar) bilan 
aynan bir xil bo'lsa va h. k.
2. 
Yuridik shaxslaming huquqiy holatlari. Yuridik shaxslar (Juristishe 
person, persone civile, persone morle, persone juridique, corporation, 
legal person, juridical person) - bu, aw alam bor, turli xildagi tadbirkorlik 
birlashmalari bo'lib, ular h ar bir davlatning iqtisodida muhim rol’ o'ynaydi.
Yuridik shaxs faqatgina o'ziga m ansub bo'lgan mulkiy huquqi va 
m a jb u riy a tla ri sohibi sifatida k o 'rib chiqiladi, u tarkibiga k iru v ch i 
shaxslardan m ustaqil ravishda va o'z nomidan h arakat qiladi.

---

Xo‘jalik yuritishning zamonaviy sharoitlarida yuridik shaxslarning 
faoliyati bitta davlatning o‘zi bilan chegaralanib qolmaydi va b unday 
yuridik shaxslarning soni doimiy ravishda o‘sib bormoqda. O'zbekiston 
Respublikasining «Tashqi iqtisodiy faoliyat to ‘g ‘risida»gi qonunning 6- 
m oddasiga ko'ra, O'zbekiston Respublikasida tashqi iqtisodiy faoliyat 
s u b y e k tl a r i b o 'lib , m u lk s h a k lid a n q a t ’iy n a z a r , O 'z b e k is to n
Respublikasida tashqi iqtisodiy aloqalar ishtirokchilar sifatida ro'yxatga 
olingan respublika hududida va undan tashqarida harakat qiluvchi yuridik 
shaxslar, shu jum ladan, xorijiy xalqaro tashkilotlar hisoblanadi. Shuni 
t a ’k id la sh lozim ki, k a p ita ln i e k s p o rt qilish b ir d a v la td a tu z ilg a n
korxonalarni to'liq yoki qisman ravishda boshqa davlat kompaniyalariga 
tegishli bo'lib qolishiga olib keladi, chunki yirik monopoliyalaming asosiy 
faoliyati bir vaqtning o'zida bir necha m am lakatda amalga oshiriladi.
O'zbekiston Respublikasi FKning 1175-moddasiga ko'ra yuridik shaxs 
qonuni deb yuridik shaxs qaysi m am lakatda ta ’sis etilgan bo'lsa, shu 
m am lakatning huquqi hisoblanadi. O'zbekiston Respublikasi FKning 1176- 
moddasiga ko'ra, yuridik shaxsning fuqarolik h uquq layoqati yuridik 
shaxsning qonuni bilan belgilanadi. C het el yuridik shaxsi o'z organi 
yoki vakilining bitim tuzish vakolatlaridagi chet el yuridik shaxsning 
organi yoki vakili bitim tuzgan m am lakatning huquqi uchun nom a’lum
bo'lgan cheklovlarni vaj qilib keltirishi m um kin emas.
Yuridik shaxs huquqlariga ega bo'lgan va tashqi iqtisodiy aloqalar 
ishtirokchilari bo'lmish tashkilot va firm alar doimo m a’lum bir davlat 
va uning huquqiy tartibotiga «bog'langan» bo'lib, yuridik shaxsning ushbu 
m uhim xususiyati xalqaro xususiy huquqda shaxsiy status maqomi (qonun) 
va yuridik shaxs millati deb ataladi.
Yuridik shaxsning shaxsiy statusi (qonun) yuridik shaxsning quyidagi 
holatlari bo'yicha davlatga qaramligini, tegishliligini belgilaydi:
a) uning huquq subyektligi hajmini aniqlashda;
b) soliq rejimida;
v) kollizion masalalarni hal etishda;
g) diplomatik himoya uchun m urojaat qilishda;
d) uning bekor bo'lishi tartibini belgilashda va h. k.
Yuridik shaxsning shaxsiy statusini (qonunini) aniqlashga qaratilgan 
asosiy doktrinalar (mezonlar) m avjuddir:
a) o'troqlik (boshqaruv m arkazi uchun);
b) Inkorporatsiya (tashkil etish joyi);
v) ekspluatatsiya markazi (asosiy faoliyat ko'rsatilayotgan joy);
g) yuridik shaxs ishini nazorat qilish mezoni va hokazo.

---

O'zbekiston Respublikasidagi yuridik shaxslam ing huquqiy holati 
milliv qonunlar va O'zbekiston Respublikasining boshqa davlatlar bilan 
tuzgan xalqaro shartnom alaridagi qoidalar bilan belgilanadi.
Y uqorida k o 'rsa tilg a n id e k , tash q i iqtiso diy b itim la rn i am a lg a
oshirishga haqli bo'lgan yuridik shaxslaming soni o'sib ketdi, y a’ni tashqi 
bozorga chiqish huquqiga (tovarlar, xizmat va ijodiy faoliyat natijalarini 
e k s p o r t v a im p o r t q ilis h h u q u q ig a ) is h la b c h iq a r u v c h i l a r v a 
iste’molchilarning keng doirasi ega bo'ldi.
Yana shuni aytib o'tish kerakki, chet el korxonalari uchun O'zbekiston 
R espub likasida en g k a m id a m illiy rejim am al qiladi. (O 'zbekiston 
Respublikasi FK 1177-modda).
O'zbekiston Respublikasida chet el investitsiyali (xorijiy sarmoyali) 
korxonalarning maqomi va faoliyatini tartibga soluvchi asosiy qonuniy 
a k tla r «O 'zbekiston R espublikasida korxonalar to'g'risida» «Xo'jalik 
jam iyatlari va shirkatlar to'g'risida», «Chet el investitsiyalari to'g'risida», 
«Chet el investorlari huquqlarini himoya qilish kafolatlari va tadbirlari 
to'g'risida», O'zbekiston Prezidentining «Chet el investitsiyali korxonalarga 
berilgan qo'shimcha rag'batlantirishlar va imtiyozlar to'g'risida»gi Farmoni 
(o'zgartirishlar bilan), O'zbekiston Respublikasi Vazirlar M ahkamasining 
«O'zbekiston Respublikasida chet el investitsiyali korxonalarni tashkil 
etish, davlat tomonidan ro'yxatga olish va faoliyatini to'xtatish to'g'risidagi 
Qarori (o'zgartirishlar bilan) va h. k. bo'lib hisoblanadi.
Qo'shma korxona — m a’lum tashkiliy-huquqiy shaklga kiritilgan 
korxona bo'lib, O'zbekiston Respublikasi qonunlariga ko'ra, yuridik shaxs 
huquqlariga ega va uning u stav fondi o'zbek va chet ellik sheriklar 
ulushi asosida shakllangan. Bu hoi ularga ushbu korxonani birgalikda 
boshqarish va uning ishlab chiqarish, xo'jalik va boshqa faoliyatidan 
tu s h g a n d a ro m a d n i u lu sh la rig a p ro p o rsio n al ra v ish d a taq sim la sh
imkoniyatini beradi.
Qo'shm a korxonani tashkil qilishda va uning faoliyatida «chet el 
elementi» ishtirok etgani uchun, ushbu holda qanday huquq qo'llanadi, 
d e g a n savol tu g 'ilish i m um kin. U shbu savolga javobni O 'zbekiston 
Respublikasi Fuqarolik kodeksining 1175-moddasida topish m um kin: 
«Yuridik shaxs qaysi m am lakatda ta ’sis etilgan bo'lsa, shu m am lakatning 
huquqi m azkur yuridik shaxsning qonuni hisoblanadi».
3. 
Davlatning fuqarolik-huquqiy munosabatlari qatnashchisi sifatidagi 
huquqiy holati. Davlat nafaqat xalqaro ommaviy huquq subyekti, balki 
O 'zbekiston Respublikasi FK ning 79-moddasiga ko'ra, turli fuqarolik- 
huquqiy m unosabatlaming to'la huquqli qatnashchisi bo'lib ham hisoblanadi.

---

Shuningdek, 0 ‘zbekiston Respublikasi FK ning 1178-moddasiga ko'ra 
davlatning chet el elementli fuqarolik-huquqiy munosabatlarda qatnashishi 
ko'zda tutilgan. Bu holda davlat o'zining suverenligini to'liq ravishda 
saqlab qoladi, y a’ni butunlay mustaqil bo'lib, boshqa davlatlar va ularning 
organlariga bo'ysunmaydi.
O'z vakolatxonalari uchun chet elda m ol-m ulkka nisbatan m ulk 
huquqini olib, ch et el yuridik shaxslari va fuqarolari bilan m ulkiy 
xarakterdagi bitim larni tuzib, chet elda ochilgan merosni qabul qilib, 
davlat, shu bilan birga, o'z m unosabatlarini hech bir xorijiy qonunga 
yoki yurisdiksiyaga bo'ysundirmaydi. Davlatning suverenligi asoslaridai 
uning mustaqilligi va demak, chet el huquqi va chet el sudiga bo'ysunmasligi 
kelib chiqadi. Ushbu holatni davlatning daxlsizligi (immunitet) huquqi deb 
atash qabul qilingan.
Davlatning daxlsizligi shundan iboratki, barcha davlatlarning tengligi 
prinsi piga ko'ra, bir davlat boshqa davlat ustidan hukmdorlik qila olmaydi. 
Chet el davlati, uning organlari va unga tegishli mulk ham daxlsizlik 
(immunitet) huquqiga egadirlar.
Nazariy jihatd ai olganda, odatda, daxlsizlik huquqining quyidagi 
turlari farqlanadi: sudlovdan daxlsizlik, oldindan d a ’voni ta ’m inlashga 
daxlsizlik, qarorni m ajburiy ijro etishga daxlsizlik.
Sudga daxlsizlik shu n dak iboratki, d a v la t boshqa d a v la tla rn n g
sudloviga tegishli emas (bir davlat ikkinchi davlat sudi tomonidan sudlana 
olmaydi). Bir davlat ikkinchi davlatning sudi tomondan javobgar sifatida 
jalb etilmaydi, davlat tomonidan bunga aniq rozilik berilgan hollar bundan 
mustasno.
Oldindai d a ’voni ta ’minlashga daxlsizlik shundan iboratki, davlat 
mulki d a’voni ta ’minlash predm eti bo'la olmaydi.
Q arorni ijro e tish g a daxlsizlikka k o 'ra , d a v la tn in g ixtiyorisiz 
(roziligisiz) davlatga qarshi chiqarilgan qarorni m ajburiy ijro etishni amalga 
oshirish mumkin bo'lmaydi.
Q ator d a v la tla rn in g q o n u n larid a d a v la tla rn in g funksional yoki 
cheklangan daxlsizligi nazariyasi aks ettirilgan. Unga ko'ra, davlat suveren 
sifatida harakat qilganda, doimo daxlsizlik huquqiga ega bo'ladi. A gar 
davlat xususiy shaxs sifatida h ara k a t qilsa tashqi iqtisodiy bitim larni 
amalga oshirsa va tijorat faoliyati bilan shug'ullansa, bu holda u daxlsizlik 
huquqiga ega emas deb hisoblanadi. Ushbu nazariyaga AQSH (1976) va 
Buyuk Britaniyaning daxlsizlik to'g'risidagi qonunlari asoslangan. Bunday 
prinsipga asoslangan holda A vstriya (1974), K anada (1981), Singapur 
kabi m am lakatlarda qonunlar qabul qilingan.

---

Shaxsiy nomulkiy huquqlar (inglizcha regsopal unrgorerty right) — 
subyektiv huquq turidir; ashyoviy mazmunga ega bo'lmagan boyliklarga 
bo'lgan huquq. Shaxsiy nomulkiy huquqning xususiyatlaridan biri — uning 
sohibidan tortib olinmasligi va ajratilmasligidir. Shaxsiy nomulkiy huquq 
odatda absolyut huquq toifasiga kiradi. Masalan, muallifniig shaxsiy va 
nomulkiy huquqlari — unga o‘z asariga nisbatan tegishli huquqlar hisoblanadi 
Bularga asar muallifi deb tan olinish huquqi (mualliflik huquqi); ushbu 
asardan foydalanish va undan muallifning chinakam ismi, taxallusini ko‘rsatish 
bilan yoki ismini ko‘rsatm agan holda (anonim ravishda) foydalanishga ijozat 
berish huquqi; nomga bo'lgan huquq; asam i e’lon qilish yoki xohlagan 
shaklda e’lon qilishga ijozat berish huquqi (e’lon qilish huquqi); muallif 
obro'siga zarar yetkazish darajasida asar mazmunini, nomini har qanday 
buzishlardan va tajovuzlardan himoya qilish huquqi (muallif obro'sini himoya 
qilish huquqi) va hokazolar kiradi Muallif asam i e’lon qilish to'g'risidagi 
ilgari qabul qilingan qarordan quyidagi holda, ya’ni asardan foydalanuvchi 
shaxsga ushbu qaror natijasida yetkazilgan zarar o'm ini to'ldirish, shu 
jumladan, boy berilgan foydani to'lash sharti bilan voz kechishi mumkin. 
Shaxsiy nomulkiy huquqlar muallifga uning mulk huquqlaridan qat’iy nazar, 
tegishlidir va u asardan foydalanishga bo'lgam mutlaq huquqlami boshqalarga 
o'tkazish holida ham saqlanib qoladi1
O 'zbekiston R espublikasi FK ning 1179-moddasiga ko'ra shaxsiy 
n o m u lk iy h u q u q la rg a n isb a ta n b u n d a y h u q u q la rn i him oya qilish 
to'grisidagi talab uchun asos bo'lib xizmat qilgan harakat yoki boshqa 
holat sodir etilgan m am lakat huquqi qo'llaniladi.
Xalqaro xususiy huquqda mualliflik, patent va ixtiro qilish huquqlari 
«intellektual mulk» d eb nom langan b itta um um iy guruh ga birlasha 
boshladi. Bu hoi 1967 yilning 14 iyulida Jahon intellektual mulk tashkilotini 
t a ’sis qilgan S to k g o l’m konvensiy asin in g tuzilishi bilan bog'liqdir. 
O'zbekiston Respublikasi h am ushbu tashkilotga 1993 yildan boshlab 
a ’zodir.
O 'zbekiston R espu b lik asi Fuqarolik kodeksining 1180-m oddasi 
intellektual m ulkka bo'lgan huquqlarga nisbatan bu huquqlarni himoya 
qilish so'raladigan m am lakat huquqi qo'llanilishini ko'zda tutadi.
«Intellektual mulk» tushunchasini qullash vaqtida shuni nazarda
1 Тихомирова Jl.B. Тихомиров М.Ю. Юридическая энциклопедия. Под ред. 
М.Ю.Тихомирова.-М., 1997, 229-бет.

---

tu tish zaru rk i, b u tu sh u n ch a y ig‘m a va sh artli m azm u ng a egadir. 
Intellektual faoliyat. samarasi bo'lmish fan, adabiyot, m adaniyat asarlarini 
yaratish, ulardan foydalanish va ularni himoya qilish jarayonida vujudga 
kelgan m unosabatlam i tartibga solish jahon mamlakatlarining ko‘p qismida 
mulk to'g'risidagi qonunlar bilan emas, balki mualliflik huquqi va tovar 
belgilari to 'g risid a g i q o nunlar bilan am alg a oshiriladi. O 'zbekiston 
Respublikasida bu qonunlar quyidagilar; «Mualliflik huquqi va turdosh 
huquqlar to‘g ‘risida»gi qonun (1996 yil 30 avgust), «Tovar belgilari va 
xizmat belgilari to‘g ‘risida»gi qonun (1993 yil 7 may), «Ixtirolar, foydali 
modellar va sanoat nam unalari to‘g ‘risida»gi qonun (1994 yil 6 may), 
«ЕНМ uchun dasturlar va m a’lumot bazalarini himoya qilish to‘g ‘risida»gi 
qonun (1994 yil 6 may) va hokazolar.
Mualliflik huquqi insonning asosiy huquqlaridan hisoblanib, insoniyat 
tom onidan to 'p la n g a n bilim lardan fo ydalanish z a ru riy a ti v a u sh b u
bilim larni to 'p la g a n la rn i, y a r a tg a n la rn i ta q d irla s h m a jb u riy a tig a
asoslangan.
Mualliflik huquqlari va inson huquqlari bo'yicha huquqiy institutlar 
muallifning m a’naviy huquqi deb atalm ish m anfaatlarni himoya qiladilar. 
M a’naviy h u q u q la r asarga bo'lgan m ualliflikni va a sa r m a ’nosi va 
yaxlitligini buzib talqin etishdan himoya qilish huquqini o'z ichiga oladi.
Bundan tashqari, muallif o'z asaridan uning qiymati va vazifasidan 
q at’iy nazar, xohlagan tijorat m aqsadlarida foydalanish m utlaq huquqiga 
egadir.
Mualliflik huquqi tomonidan faqatgina asarning o'zi him oya qilinadi 
(ya’ni muallif g'oyalari timsollangan bir shakl, amm o g'oyalam ing o'zi 
emas).
Muallif huquqi — barcha m ualliflik-huquqiy qonunlarning asosi 
hisoblanadi.
Chet elliklaming mualliflik huquqlariga O'zbekiston Respublikasida 
milliy rejim quyidagi hollarda beriladi:
ulam ing asarlari O'zbekiston Respublikasi hududida e ’lon qilingan 
yoki e ’lon qilinm agan, am m o m a ’lum b ir obyektiv sh ak ld a m avjud 
bo'lsa;
ularning asarlari O'zbekiston Respublikasi bilan xalqaro shartnom a 
tuzgan m am lakat hududida e’lon qilingan yoki e ’lon qilinmagan, amm o 
m a’lum bir obyektiv shaklda m avjud bo'lsa.
Asar muallifi mualliflik huquqiga ega bo'lishi uchun asos bo'lgan 
yuridik fakt qaysi m am lakat hududida sodir etilgan bo'lsa, shu m am lakat 
qonuniga ko'ra aniqlanadi.

---

P aten t huquqi (inglizcha rate n t law) — texnik yechimlar, ixtirolarga 
b o ‘lgan h u q u q larn i him oya qilish tizimini p a te n t berish yo‘li bilan 
belgilovchi huquqiy norm alar yig'indisidir. P a te n t huquqi intellektual 
m u lk to 'g 'risid ag i qonunchilikning tarkibiy qism i bo'lib, huquqning 
m ustaqil tarm og'i hisoblanmaydi. Patent huquqining asosiy manbalari
— O 'zbekiston R espublikasining «Tovar belgilari va xizm at belgilari 
to'g'risida»gi (1993 yil 7 may), «Ixtirolar, foydali m odellar va sanoat 
n a m u n a la ri to 'g ‘risid a» g i (1994 yil 6 m ay), «Seleksiya y u tu q la ri 
to'g'risida»gi (1996 yil 30 avgust) qonunlari hisoblanadi. Ko'pgina yuridik
— tex n ik a qoidalari p a te n t idoralarining yo'riq no m alari va boshqa 
hu jjatlarid a aks ettirilgan. P a te n t olishga talabnom a berish va ularni 
ko'rib chiqish qoidalari p a te n t huquqida m uhim o'rinni egallaydi.
X alqaro-xususiy sohaga nisbatan shuni qayd qilish kerak: chet 
elliklarning ixtiro huquqlarini himoya qilish sohasidagi milliy rejim xalqaro 
shartnom alar yoki o'zaroviylik prinsipiga asosan beriladi.
S h u n d ay qilib, xalqaro shartnom alarga asosan chet ellik patent 
egasining huquqlari quyidagilardan iborat:
paten t bilan himoya qilingan ixtirolar, foydali modellar yoki sanoat 
nam unalaridan o'z ixtiyoriga ko'ra foydalanishga bo'lgan m utlaq huquqi;
ko'rsatilgan obyektlardan boshqa shaxslam ing foydalanishini man 
etish (O'zbekiston Respublikasi qonunlarida qayd etilgan hollar bundan 
mustasno);
p a te n t idoralarida ro 'y x a tg a olingan sh artn o m a asosida olingan 
paten tdan xohlagan jismoniy yoki yuridik shaxs foydasiga voz kechish 
huquqi;
patentning va paten t olish huquqining meros bo'yicha o'tishi. 
O 'zaroviylik p rin sip i asosida ch et ellik to v a r belgisi egasining 
huquqlari quyidagilardan iborat:
h a r bir jismoniy yoki yuridik shaxs o'z nomiga tovar belgisi, xizmat 
belgisi va tovar ishlab chiqarilgan joy nomini qayd qilishi mumkin;
shaxs guvohnom ani olgandan so'ng unda ko'rsatilgan tovarlarga 
nisbatan tovar belgisi egasi sifatida m utlaq huquqqa ega;
tovar belgisi egasi tovar belgisidan shartnom a asosida tovarlam ing 
ham m asi yoki m a’lum qismiga nisbatan o'z huquqlaridan boshqa jismoniy 
yoki yuridik shaxs foydasiga voz kechishga haqli.
O'zbekiston Respublikasida hech kim patent bilan himoya qilingan 
ixtirolar, foydali m odellar, sano at n am unalari va to v ar belgilaridan 
p aten t egalari ruxsatisiz foydalana olmaydi.
Sanoat mulki bo'lmish ayrim obyektlami alohida bir davlat hududi

---

doirasida him oya qilish yetarli emas. Y anada istiqbolli ix tiro lar va 
ishlanmalar keng miqyoslarda m uhofazaga muhtoj. Ammo sanoat mulki 
obyektlariga berilgan patentlarning kuchi ularni bergan patent idoralari 
tegishli bo'lgan davlat hududi bilan chegaralangandir (hududiy prinsip). 
Ishlanmalar boshqa m am lakatlarda ham huquqiy himoya etilishi uchun 
ular ushbu m am lakatlarda ham patentlangan bo'lishi zarur. Boshqacha 
qilib aytganda, ishlanma sohibi bo'lgan shaxs qaysi m am lakatda himoya 
qilmoqchi bo'lsa, shu m am lakatda patent olish uchun talabnom a tuzishi 
va topshirishi kerak. Bu holda h a r bir talabnoma himoya so'ralayotgan 
mamlakatdagi paten t huquqi talablariga javob berishi darkor.