Toshkent davlat yuridik instituti fuqarolik huquqi

1 Муллажонов Ф.М. Банк тизимидаги ислохотларни чукурлаштириш - устувор 
вазифамиз.// “Бозор. Пул ва кредит”. 2005 йил 8-сон, 8-бет.
2 бурбонов X. Пластик карточкаларни молиявий нуктаи назардан таснифлаш. 
“Бозор. Пул ва Кредит" журнали. 2005 йил 8(99)-сон 20-бет.

---

kartochkalarning asosiy xususiyati shundan iboratki, to'lov vositasi sifatida 
ular qo'llanganda kartochka egasining hisobvarag'i darhol debetlanadi 
(ya’ni hisobvraqdagi pul darhol ko'chirib olinadi - “pay n ow ” ). Bunda 
darhol to 'lo v am alga oshirilayotgan jo y d a n k a rtoch k a egasining 
hisobvrag'iga online sharoitida aloqaga chiqiladi. To'lovni avtorizatsiyalash 
jarayoni to'lovchining hisobvarag'idan pulni hisobdan chiqarib, to'lovni 
qabul qiluvchiga o'tkazib berish bilan tugallanadi. Shu o'rinda debet 
kartochkalarning “ delayed debit cards” turini eslatib o'tish joiz. Ular 
qo'llanilganda avtorizatsiya jarayoni darhol amalga oshirilmasa-da, lekin 
pulni o'tkazish bo'yicha tegishli tranzaksiya keyingi ish kunida (keyinroq) 
amalga oshiriladi. Yana bu turdagi kartochkalarni naqd pul o'rnida 
ishlatiluvchi eng oddiy va universal vosita deyish mumkin. K redit 
kartochklaridan farqli ravishda debet kartochkalar, agar hisobvraqda 
mablag' bo'lmasa, to'lovni amalga oshirish yoki bankomatlardlan naqd 
pul olish imkonini bermaydi. Jahon amaliyoti shuni ko'rsatadiki, odatda 
ko'pchilik davlatlarning o'z debet kartochkalar tizimi yaratilgan. Shunga 
qaramay, hisob-kitoblarning qulayligi nuqtayi nazaridan, bir qator 
iqtisodiy rivojlangan davlatlarda xalqaro miqyosda tan olingan debet 
kartochkalari ham muomalada yuradi. Dunyoda eng ko'p tarqalgan bu 
debet kartochkalari Maestro, Visa Elektron, Cirrus, e c-ca rd s kabi 
kartochkalarni misol keltirish mumkin.
3. Cheklar vositasidagi to'lovlarni kafolatlash uchun foydalaniladigan 
kartochkalar (Check Guarantee Cards). Bu turdagi kartochkalar mijozning 
bank h isobvaraqlari ochilgan bank tom on id a n berilib , ch ek la rn i 
qalbakilashtirishni oldini olish maqsadida chiqariladi.
4. Boshqa to'lov kartochkalari tizimi (ya’ni, mono-servis kartochkalar, 
multi-servis kartochkalar) Naqd pulsiz to'lovlar tizimida yuqorida ta’riflab 
o'tilgan debet va kredit kartochkalari qatoriga bugungi kunda muomalada 
bo'lgan “qimmatli kartochkalar” (yoki “ prepared cards” ) ni ham kiritish 
mumkin. Bu toifadagi to'lov kartochkalari yana naqd pul surrogatlari 
deb ham ataladi, chunki ulardan yuqorida ta’riflab o'tilgan kartochkalar 
kabi naqd va naqdsiz pullar o'rnida ham foydalanish mumkin. Mazkur 
turdagi kartochkalar bilan to'lovlarni amalga oshirish jarayoni quyidagicha: 
“qimmatli kartochkalar” deb atalgan, ya ’ni oldindan pul qo'yilgan ushbu 
kartochkalar bilan to'lovlar amalga oshirilganda, har bir to'lov vaqtida 
kartochkadagi m a’lumotni saqlash qurilmasi (ya’ni chipdan) sutnmalar 
hisobdan chiqarilib boradi. Bu telefon kartochkalaridagi mexanizm bilan 
juda o'xshash. K liring talab qilinadigan tizim larda esa m a ’ lum ot 
saqlanadigan qurilmadan (ya’ni chipdan) to'lanishi lozim bo'lgan summalar

---

o‘qib olinadi hamda emitent hamda akseptant o ‘zaro kelishgan tartibda 
emitentga tegishli summa undirib olish uchun jo'natiladi. O'z navbatida, 
emitentdan tegishli summa undirib olinadi.
Mijozlarning toifalari bo'yicha plastik kartochkalar quyidagilarga 
ajratiladi:
O d d iy kartoch kalar - asosan m oddiy m ijozlar doirasi uchun 
mo'ljallangan bo'lib, ularga “Classic Visa”, “Eurocard/Mastercard” kabi 
kartochkalarni misol qilib keltirish mumkin.
Kumush kartochkalar yoki biznes kartochkalar (Business Card) -
asosan muayyan kompaniyalar tomonidan o'z xodimlari uchun berilgan 
kartochkalar bo'lib, kartochka egalariga o'z kompaniyasi mablag'larini 
m a’lum darajada ishlatish vakolati beriladi.
Oltin kartochkalarga nisbatan ta’minlangan va boy mijozlar uchun 
mo'ljallangan. Ma’lum miqdordagi summa yoki daromadga ega bo'lgan 
hamda beliglangan summadagi kafolat badalini kiritgan mijozlar “oltin” 
kredit kartochkalar olishlari mumkin. American Express Gold Card, Gold 
Mastercard va VISA V IP kartochkalarini ushbu turdagi kartochkalar 
safiga qo'shish mumkin.
O'zbekistonda bank tizimida plastik kartochkalar naqd pulsiz to'lov 
vositasi sifatida borgan sari m uhim ahamiyat kasb etib borm oqda. 
Hukumatimiz tomonidan so'nggi yillarda qabul qilinayotgan qarorlarda 
ham plastik kartochkalarni to'lov vositasi sifatida keng joriy qilishga 
katta e ’tibor berib kelinmoqda va ushbu qarorlarning amaldagi ijrosini 
ta’minlashda respublika bank tizimining hissasi beqiyosdir.
So'nggi yillarda amaliyotga joriy qilinayotgan plastik kartochkalar 
asosida hisob-kitob ishlarining amalga oshirilishi sohasida bir qator m e’yoriy 
hujjatlar tizimini shakllanttirsh jarayoni jadallashmoqda. Jumladan, 
O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-yil 30-martdagi Farmoni 
ushbu tizimni yagona bir harakatlantiruvchi kuchga birlashtirishda katta 
ahamiyatga ega bo'ldi.1
Plastik kartochkalar asosida naqd pulsiz hisob-kitob qilish tizimini 
yanada rivojlantirishni rag'batlantirish, ulardan chakana savdoda, 
kommunal xizmatlarga va xizmatlaming boshqa turlariga haq to'lashda 
foydalanish, shuningdek pul mablag'larining bankdan tashqari aylanishini 
qisqartirish maqsadida 2004-yil 24-sentabrda Vazirlar Mahkamasining