118
rivojlanishida, ijtimoiy tartib va barqarorlikni qo‗llab-quvvatlashda,
ijtimoiy nazoratni amalga oshirishda muhim ahamiyat kasb etish unga
xosdir. Ta'lim sotsiologiyasi ob'ekti bo‗lib, ta'lim
tizimi ijtimoiy institut
sifatida olingan butun bir jamiyatda va shu jamiyat hayotidagi sohalar va
boshqa ijtimoiy institutlar bilan o‗zaro harakati va o‗zaro aloqasi
hisoblanadi. U ta'lim tizimini uning taraqqiyotida, faol ko‗rsatishida,
tuzilishida, tashkil topishida va rivojlanishida ko‗rib chiqadi. E. Derkgeym
ta'limning asosiy faoilyatini yuqori saviyadagi ustun madaniyat
boyliklarini berishda deb ko‗rgan. Amerikalik sotsiolog N.Smelzer ta'limni
institutsional(formal) jarayon, ya'ni uning asosida jamiyat butun boyliklari,
bilimlari va mohirliklari bir insondan, guruhlardan, uyushmalardai
boshqalarga berilishi sifatida aniqlaydi. Formal, institutsional ta'lim—bu
maktablar,
texnikumlar, oliy o‗quv yurtlari, kurslar va malaka oshirish
institutlari va boshqalar, ularda ta'lim berish u yoki bu darajada jamiyat
tomonidan undagi ustun madaniy standartlar ijtimoiy-siyosiy yo‗l-yo‗riqlar
va ideallar asosida rasmiy boshqariladi. Formal bo‗lmagan ta'lim bugungi
kunda shubhasiz, anchagina kam, yordamchi, tobe rol
o‗ynashi,
formal
bo‗lmagan, institutsionllashtirilmagan, tizimlashtirilmagan, tartibsiz ta'lim
berish bilan atrofdagi ijtimoiy muhit bilan muloqat davomida (masalan,
tengdoshlari, kasbdoshlari va boshqalar) yoki individual asosda boyliklarni
va bilimlarni egallashi (masalan, ommaviy axborot vositalarining shaxsga
ta'siri natijasida) bilan bog‗liqdir.
Ta'lim o‗zgacha bir ijtimoiy institut sifatida doim mavjud bo‗lmagan.
U yangi avlod tomonidan bilim va tajribalarni egallash ishlab chiqarish va
ijtimoiy jarayonlarga qo‗shilib ketgan va maktablar, o‗qituvchnlar va
boshqalar butunlay yo‗q bo‗lgan ibtidoiy primitiv jamiyatda bo‗lmagan.
Ta'lim institutining alohida ajralishi industriallashtirilgan jamiyatgacha
mehnat ijtimoiy taqsimoti chuqurlashuvi va kengayishi asosida,
tabaqa
tengsizligi rivojlanishi va davlat tizimi jamiyatning imtiyozi qatlamlari
vakillarini maxsus tayyorgarlik bilan ta'minlash maqsadida boshlanadi.
Odamlarning qolgan qismi kerakli qadriyatlar va bilimlarni oilada va ishlab
chiqarish ta'limi jarayonida o‗zlashtirganlar (o‗quvchilar, shogirdlar va
boshqalar). O‗rta asr Evropasida diniy maktablar va boshlang‗ich
universitetlar paydo bo‗la boshladi, ularda faqat juda kamchiliknn tashkil
qiluvchi boy va yuqori tabaqalardagilar o‗qishi mumknn bo‗lgan. Faqat
Ulug‗ Fransuz inqilobidan keyingina haqiqiy ta'lim inqilobi sodir bo‗ldi,
holbuki ilg‗or mamlakatlarda alohida elitar bo‗lishdan to‗xtagan va
ommaviy,
demokratik, hammabop xarakterga ega bo‗lgan ijtimoiy ta'lim
institutlari tuzilmoqda va tasdiqlanmoqda. Ta'lim tizimining tengsiz yanada
119
yuqori darajasi va ulkan quloch yoyishi XX asrda qo‗lga kiritildi, ayniqsa,
uning ikkinchi yarmida, qachon kim ilmiy-texnikaviy inqilob va
zamonaviy sanoat ishlab chiqarishning talablari ta'sirida malakali kadrlarga
umumiy ehtiyoj keskin o‗sdi. Bu davrda madaniyat jiddiy ravishda o‗sdi va
insonlarning hayot tarzi ham o‗zgardi, nafaqat boshlang‗ich va to‗liq
bo‗lmagan o‗rta, balki to‗liq o‗rta ta'lim ko‗plab mamlakatlarda ommaviy
va majburiy bo‗la boshladi, oliy ta'lim va O‗rta maxsus ta'lim keskin
kengaydi va hokazo. Bejizmaski, 60-yillardagi chuqur madaniy-ta'lim
islohatlari qariyb barcha dunyodagi industrial mamlakatlarni qoplab oldi.
Hozirgi zamon ilg‗or industrial davlatlarning ta'lim tizimi —
shaxsni
sotsializatsiyalashda, uning u yoki bu ijtimoiy statusni olishga
tayyorgarlikda
va
ijtimoiy
tizimlarni
mukammallashtirishda,
integratsiyasida va barqarorlashuvida mos muhim rolni bajaruvchi jamiyat
a'zolari bilimlari va mahoratlarini uzluksiz takomillashtiruvchi juda keng
va yuqori rivojlangan differentsiyallangan ko‗p darajali ijtimoiy tizim
(jamiyatning kichik tizimi) dir. Ta'lim sotsiologiyasi — u ta'lim tizimini
yanada kengroq ijtimoiy tiznmlarni kichik tizimlar sifatida va uning boshqa
kichik tizimlar va butun bir jamiyat bilan o‗zaro nisbati va o‗zaro
harakatini o‗rganuvchi sotsiologiya sohasidir; bu ta'lim ijtimoiy
tamoyillarini ta'lim tizimlarining o‗zaro harakati qonuniyatlarini ijtimoiy
institut va jamiyat, ijtimoiy guruhlar va shaxslar bo‗lgan ijtimoiy
tashkilotlar sifatida o‗rganuvchi fandir. Bu erda ta'lim sotsiologiyasining
ta'lim tizimini o‗rganishga yondashishi bilan pedagogikaning yondashishi
o‗rtasidagi farq aniq, ravshan. Pedagogika
avvalo pedagogika faoliyati
ta'lim jarayonlarining ichki hususiyatlari va qonuniyatlarni, uning didaktik
asoslarini bevosita o‗rgangan bir paytda ta'lim sotsiologiyasi — ularning
yanada kengroq ijtimoiy asoslarini, ijtimoiy tizimlar va ta'lim kichik
tizimlari
hususiyatlari
va
qonuniyatlarini
o‗rganadi. Bu ta'lim
sotsiologiyasi shug‗ullanuvchi ushbu muammo mazmunini tahlil kilish va
aniqlashda aniq ko‗rinib turibdi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
